صف‌بندی «اتحاد شرق» مقابل آمریکا

طی بیش از 2سالی که از حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید می‌گذرد، تنش میان آمریکا و دیگر کشورهای جهان وارد مرحله تازه‌ای شده تا بار دیگر قطب‌بندی‌های سیاسی که تنها در دوره جنگ سرد به آنها استناد می‌شد، معنی پیدا کند؛ وضعیتی که در اجلاس اخیر سران سازمان همکاری‌های شانگهای در قرقیزستان نخستین نشانه‌های آن به چشم آمد.
سران کشورهای عضو و ناظر در سازمان همکاری‌های شانگهای دیروز در بیشکک فارغ از تأکید بر ضرورت تقویت همکاری‌های اقتصادی خود، از نگرانی‌های امنیتی‌شان در محیط تازه بین‌المللی گفتند. 8کشور چین، روسیه، هند، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و پاکستان اعضای اصلی و 4کشور ایران، افغانستان، بلاروس و مغولستان اعضای ناظر این سازمان هستند. حسن روحانی که این روزها در میانه یک بحران بی‌سابقه در روابط تهران و واشنگتن قرار دارد، در سخنانش تلاش کرد توجه اعضا را به اقدامات دولت دونالد ترامپ علیه صلح و امنیت بین‌المللی جلب کند. رئیس‌جمهور خواستار تقویت چندجانبه‌گرایی در مقابل یکجانبه‌گرایی آمریکا شد و گفت که این کشور اکنون به تهدیدی جدی برای ثبات منطقه و جهان تبدیل شده است.
اجلاس شانگهای برای رئیس‌جمهور چین نیز فرصتی بود تا نسبت به رویکرد آمریکا در جهان هشدار دهد. شی جین‌پینگ که این روزها کشورش درگیر یک جنگ تمام عیار تجاری با آمریکاست، در سخنانش خواستار تقویت صلح و امنیت بین‌المللی از مسیر تقویت چندجانبه‌گرایی شد. او با انتقاد از رواج یکجانبه‌گرایی در سیاست بین‌الملل، خروج آمریکا از برجام را نمونه این یکجانبه‌گرایی دانست و گفت: این اقدام اصلی‌ترین عامل افزایش تنش‌های منطقه‌ای بوده است.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز که کشورش از امروز ریاست دوره‌ای سازمان همکاری‌های شانگهای را به‌عهده می‌گیرد، با اشاره به تمایل آمریکا به ادامه یکجانبه‌گرایی در سیاست بین‌الملل، جایگاه این سازمان به‌عنوان یکی از سازوکارهای چندجانبه‌گرایی در جهان را مهم‌تر از گذشته دانست و اعلام کرد که همکاری‌های امنیتی محور فعالیت روسیه در دوره ریاستش خواهد بود. پوتین نیز همچون رئیس‌جمهور چین ترجیح داد بی‌پرده از سیاست‌های دونالد ترامپ در زمینه صلح و امنیت بین‌المللی انتقاد و خروج آمریکا از توافق هسته‌ای را مخالف امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی معرفی کند. رئیس‌جمهور روسیه حفظ توافق هسته‌ای را «تنها مسیر منطقی» پیش رو دانست. پوتین همچنین به وضعیت امروز تجارت بین‌الملل اشاره کرد و پیشنهاد داد با هدف حفظ امنیت تجارت، اتحادیه اقتصادی اوراسیا که متشکل از کشورهای آسیای میانه و قفقاز است با طرح یک جاده-یک کمربند چین که به‌دنبال احیای مسیر جاده ابریشم است ادغام شوند.
موضع‌گیری مستقیم یا غیرمستقیم در برابر سیاست‌های آمریکا در زمینه اقتصاد، سیاست و امنیت بین‌الملل در نشست نوزدهم سران کشورهای عضو شانگهای پررنگ‌تر از هر دوره دیگری بود. مطرح شدن مباحث امنیتی در این نشست، بیش از گذشته جنبه‌های نظامی این سازمان را برجسته کرد و یادآور نخستین سال‌های تشکیل «پیمان شانگهای» بود.
سازمان همکاری‌های شانگهای ابتدا با عنوان پیمان شانگهای در دهه1990 میان چین و کشورهای تازه استقلال‌یافته شوروی ایجاد شد و ماهیت امنیتی داشت. پیمان شانگهای به‌عنوان تنها پیمان امنیتی منطقه، پس از فروپاشی شوروی و از میان رفتن پیمان ورشو، یگانه ستون امنیتی شرق در مقابل غرب تلقی می‌شد. سپس رفته رفته این پیمان با تغییراتی جنبه‌های همکاری‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نیز به‌خود گرفت و به سازمان تبدیل شد. افزایش شمار اعضا از 5کشور به 8کشور و همچنین ورود دیگر کشورها به‌عنوان عضو ناظر و عضو شریک، دامنه سازمان همکاری‌های شانگهای را گسترش داد تا با توجه به چینش کشورها در آن، از آن با عنوان «اتحاد شرق» یاد شود. سازمان شانگهای از منظر جغرافیایی پهناورترین سازمان منطقه‌ای است و حدود نیمی از جمعیت جهان را در خود جا داده است.

چین؛ محور تقابل اقتصادی با آمریکا
اگرچه آمریکا پس از خروج از توافق هسته‌ای از تمام توان خود برای تحت فشار قرار دادن ایران استفاده کرده اما دونالد ترامپ و تیمش در کاخ سفید طی 2سال گذشته، بیش از هر چیز درگیر یک تقابل اقتصادی با چینی‌ها بوده‌اند. رئیس‌جمهور آمریکا تاکنون طی چندین مرحله، تعرفه کالاهای وارداتی از چین را تا 25درصد افزایش داده است. آمریکا در عین حال تلاش کرده از قدرت تکنولوژیک خود نیز برای تحت فشار قرار دادن چین استفاده کند. بر همین اساس، گوگل‌ ماه گذشته اعلام کرد همکاری‌اش با شرکت هوآوی را متوقف می‌کند و دیگر به این شرکت چینی اجازه نمی‌دهد از سیستم عامل اندروید برای گوشی‌های هوشمند تولیدی‌اش استفاده کند؛ اقدامی که برای ادامه حیات غول تجاری چین، یک تهدید جدی به‌حساب می‌آید. تصمیم گوگل برای توقف ارائه خدمات به گوشی‌های ساخت هوآوی که تحت فشار دولت ترامپ انجام شده را باید نقطه اوج جنگ تجاری آمریکا با چین دانست. هوآوی اما گویا قصد دارد یک سیستم‌عامل روسی را جایگزین اندروید کند. تلویزیون راشا تودی از مذاکره میان چینی‌ها و روس‌ها برای استفاده از سیستم‌عامل آرورا خبر داد و گفت که هوآوی قرار است تا زمان آماده شدن سیستم عامل مختص به‌خود از این سیستم عامل استفاده کند.این توافق اولیه به‌عنوان نزدیکی بیش از پیش تکنولوژیک چین و روسیه در مقابل فشارهای آمریکا تلقی شده است. چنین همکاری‌هایی درصورتی که با همکاری نزدیک‌تر میان اتحادیه اقتصادی اوراسیا که محور آن روسیه است و طرح یک کمربند - یک جاده چین همراه شود، یک صف‌آرایی اقتصادی مقابل آمریکا خواهد بود.

ترکیه؛ ضلع تازه صف‌بندی
زمانی که سخن از سازمان همکاری‌های شانگهای به میان می‌آید، کمتر نام ترکیه به گوش می‌رسد. ترکیه اغلب در سازوکارهای امنیتی و اقتصادی غرب عضویت دارد اما در سازمان همکاری‌های شانگهای نه به‌صورت عضو ناظر بلکه در جایگاه «کشور شریک» حضور دارد. رجب طیب اردوغان اعلام کرده کشورش درصورتی که به عضویت اتحادیه اروپا در نیاید، عضویت کامل در سازمان همکاری‌های شانگهای را دنبال خواهد کرد؛ موضوعی که با استقبال کشورهای عضو سازمان شانگهای روبه‌رو بوده است. طی ماه‌های گذشته نشانه‌هایی از تمایل ترکیه به خروج از مدار امنیتی و اقتصادی غرب و نزدیکی به محور شرق نیز دیده شده است. خرید سامانه اس-400 روسی از سوی ترکیه، به عامل اختلاف میان این کشور و آمریکا تبدیل شده اما این اختلاف باعث نشده تا آنکارا در تصمیم خود تجدیدنظر کند. آمریکا حضور ترکیه در سازمان ناتو را دلیلی برای مخالفتش با این معامله اعلام کرده است. رئیس‌جمهور ترکیه اما هفته گذشته اعلام کرد خرید این کشور از روسیه نهایی شده و مسکو سامانه اس-400 را ‌ماه آینده به ترکیه تحویل خواهد داد.