در خدمت و خیانت فضای مجازی

احسان رضایی | نویسنده و کارشناس کتاب:

این روزها در هر برنامه تلویزیونی یا رادیویی که دعوت می‌شوم، یکی از سؤالات ثابت این است: «به‌نظر شما فضای مجازی به کتاب و کتاب‌خواندن آسیب می‌زند یا نه؟» بعضی‌ها جواب را هم از قبل آماده دارند و فقط می‌پرسند: «به‌نظر شما فضای مجازی... چقدر آسیب می‌زند؟» فکر می‌کنم آن گروه اول هم منظورشان همین است و فقط می‌خواهند طرف گفت‌وگو، خودش این مطلب را بیان کند. اما راستش را بخواهید، جوابی که من می‌دهم هر بار ناامیدشان می‌کند. جواب من این است:

این یک بحث قدیمی است که هر ابزار تکنولوژیکی که به میدان می‌آمد، در مورد ابزارهای قبلی مطرح می‌شد. روزنامه که آمد، کسانی گفتند دوران کتاب به سر رسیده و تلویزیون که آمد، همین دغدغه در مورد سینما مطرح شد. امروز و بعد از گذشت چند دهه از هر کدام، واقعیت را می‌دانیم. نه تلویزیون، سینما را از رونق انداخت، نه ویدئو، تلویزیون را. نه روزنامه جای کتاب را گرفت و نه سایر ابزارهای ارتباطی و سرگرمی. در مورد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هم همینطور. فضای مجازی، مثل هر وسیله دیگری فوایدی دارید و معایبی. در نسبت با کتاب، یکی از این معایب، البته که گرفتن بخشی از اوقات فراغت است و اینکه مردم حالا سرشان توی گوشی است اما ادبیات و کتاب هم از همین فرصت می‌توانند استفاده کنند که می‌کنند. در درجه اول، در این فضا سرعت جابه‌جایی اطلاعات و مطالب زیاد است و برای همین، نیاز به تولید مداوم هست. چنین سرعت تولیدی هم که ممکن نیست؛ بنابراین خیلی‌ها به کتاب‌ها مراجعه می‌کنند. برای همین، جملات قصار و تک‌بیت‌های ناب از دل کتاب‌ها بیرون آمده‌اند و به صفحه گوشی‌ها راه پیدا کرده‌اند. اینطوری بخشی از اشعار کلاسیک ما دوباره در شبکه‌های مجازی دست به‌دست می‌گردد و شعرایی که قبلا فقط خواص سراغشان را می‌گرفتند، مثل صائب و بیدل که به‌خاطر ویژگی سبک هندی، شعرشان قابلیت بیشتری برای تک‌بیت خوانده‌شدن دارد، دوباره در شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار شده‌اند. به علاوه، در این فضاهای مجازی داستانک‌های کوتاه بسیار پرطرفدار است؛ قالبی که با سرعت زندگی در عصر جدید و سرعت انتقال پیام در شبکه‌های اجتماعی همخوانی دارد. این سرعت، یک جای مهم دیگر هم خودش را نشان می‌دهد: در دستیابی به اطلاعات. روی شبکه جهانی اینترنت مثل یک کتابخانه سیار، بسیاری از کتاب‌ها قابل دسترسی و دانلود هستند. حالا کاری نداریم که انتشار بدون مجوز کتاب‌ها، باعث لطمه به ناشر است، موضوع عرض ما چیز دیگری است. اینکه اینترنت و فضای مجازی واقعا جای کتاب را تنگ نکرده است و در بسیاری از موارد، باعث بازخوانی و بهتر دیده‌شدن کتاب هم هست. همین الان بسیاری از ناشران در شبکه‌های مجازی برای کتاب‌هایشان تبلیغ می‌کنند که اتفاقا هزینه تبلیغش خیلی هم پایین‌تر از تبلیغات محیطی یا در رسانه‌های دیگر است. علاوه بر توزیع و تبلیغ کتاب، فضای مجازی در تولید کتاب هم مؤثر است. اولا شبکه مجازی امکان مواجهه مستقیم مخاطبان با نویسندگان و مترجمان را فراهم کرده و دیگر لازم نیست برای دیدار یک چهره ادبی، تا نمایشگاه کتاب و برنامه‌های ادبی خاص صبر کرد. این امکان دیالوگ و گفت‌وگوی دوطرفه، نویسنده را در معرض نقد و قضاوت بیشتری قرار می‌دهد. او بازخوردهای آثارش را سریع‌تر می‌گیرد و در همین فضا هم می‌تواند به نگارش اثرش مشغول شود. در همین یکی،‌دو سال اخیر، 2 رمان داشتیم که ابتدا به‌صورت پاورقی اینترنتی منتشر شدند و بعد از استقبال مخاطبان، نویسنده آنها را چاپ کرد. یکی، دوبحث تحقیقاتی هم بود که در شبکه‌های مجازی مطرح شد و بعدا نویسنده آنها را کامل و کتاب کرد. چه بسا اگر این آثار از اول مورد توجه واقع نمی‌شدند، هیچ وقت کتاب هم نمی‌شدند. خوبی دیگر فضای مجازی برای کتاب هم همین است که بسیاری از کسانی را که عشق نوشتن داشتند به‌خود مشغول کرده و اینطوری می‌شود امید داشت که در آینده، درخت‌های کمتری قطع شوند و فقط آثار ارزشمند کتاب شوند.