شاهنامه در آثار شاعران

علی‌اصغر محمدخانی
معاون فرهنگی شهر کتاب

آثار زیادی با محوریت «شاهنامه» یا به کمک آن در ایران و جهان نوشته شده‌اند. این در حالی است که درباره تأثیر شاهنامه بر آثار دیگر شاعران باید گفت که این اثر پس از سرایش با آنکه در قلمروی غزنویان اثری تحریم‌شده یا به‌اصطلاح تابو بود در سراسر ایران‌ شهره شد. از رهگذرتلمیحات شاعران به برخی از بیت‌های شاهنامه نیز نام شاعر و اثر او در بیرون از این قلمرو به شتاب رواج یافت. شما می‌توانید کهن‌ترین این تلمیحات را در دیوان قطران تبریزی، دیوان ناصرخسرو، دیوان مسعود سعد و... ببینید. بدون شک شاهنامه در همان سده پنجم به سرعت محبوب شد و سپس رفته‌رفته آوازه آن از مرزهای ایران فراتر رفت. شاهنامه نه‌تنها در آثار منظوم بلکه در آثار منثور نیز تأثیر گذاشته است. آثار حماسی‌ای مثل گرشاسب‌نامه صبا، قیصرنامه ادیب پیشاوری یا رمانس‌هایی چون «ورقه و گلشاه» عیوقی و «سام‌نامه» و «همای و همایون» خواجوی کرمانی از تأثیر زبان و سبک «شاهنامه» برکنار نمانده‌اند. غیراز آثار حماسی که از «شاهنامه» الهام گرفته‌اند، برخی از منظومه‌های عرفانی و عاشقانه نیز از «شاهنامه» تأثیر پذیرفته‌اند؛ مانند «خسرو و شیرین» نظامی یا مثنوی‌های عطار که این تأثیر گاه از زبان و سبک وگاه تنها از موضوعات و مضامین بوده‌است. همچنین در برخی از اشعار غنایی فارسی نیز تأثیر شاهکار فردوسی آشکار است. درشعر برخی از شاعران همچون سنایی، انوری، سوزنی سمرقندی، امیر معزی و خاقانی این تأثیر مشهود است و در آثار بسیاری از شاعرانی که بعد از قرن هفتم نیز می‌زیسته‌اند می‌توان ردپای «شاهنامه» را دید؛ شاعرانی چون مولوی، سعدی، اوحدی مراغه‌ای، ابن یمین فریومدی، عبید زاکانی، حافظ شیرازی و جامی. همچنین بعضی از محققان اشاره کرده‌اند که آبشخور اصلی برخی اندیشه‌های خیامی مانند ناپایداری و بی‌اعتباری جهان که در اشعار خیام، نظامی و حافظ و برخی شاعران دیگر دیده می‌شود، سروده حکیم توس است.