موزه و مفهوم توسعه

سیداحمد محیط‌طباطبایی/رئیس کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم)


28اردیبهشت از سوی شورای بین‌المللی موزه‌ها به‌عنوان روز جهانی موزه نامگذاری شده است و در این روز 40هزار موزه در سراسر جهان بزرگداشت موزه‌ها را برگزار می‌کنند. روز جهانی موزه فرصتی است تا دست‌اندرکاران موزه‌داری در ایران نیز نگاهی به گذشته کنند و بدانند چه راهی را طی کرده‌اند و چگونه باید مسیر آینده را تعیین کنند.
موزه‌های ایران فراز و نشیب‌های متعددی به‌خود دیده‌اند. اما باید اذعان داشت که اکنون موقعیتی بهتر نسبت به گذشته دارند. موزه‌های ایران چه به لحاظ مفهوم و معنا و چه به لحاظ فرم تغییر زیادی داشته‌اند. چون دیگر از یک ساختمان و فضای بسته که در آن آثار فرهنگی و تاریخی به نمایش گذاشته می‌شد به فضاهای باز که امروزه از نظر ایکوم نیز موزه تلقی می‌شوند بروز یافته‌اند. این تحول تأثیر زیادی نیز بر عملکرد موزه‌ها گذاشته است.
موزه یکی از شاخصه‌های توسعه‌یافتگی است. یعنی نوع برخوردی که دولت‌ها و حکومت‌ها و رویکردی که مردم یک جامعه نسبت به یکدیگر دارند، برایند آن در موزه‌ها قابل مشاهده است.
مفهوم موزه در ایران نیز همچون دیگر کشورهای دارای تاریخ و تمدن کهن تعریفی متفاوت دارد. در این تعریف شهرها، روستاها، فضاها و آنچه شیوه زندگی مردم را نشان می‌دهد نیز یک مفهوم موزه‌ای است و موزه‌های ایران که در یک مسیر طولانی بیش از 7دهه پس از جنگ جهانی دوم تا به امروز ادامه یافته دستخوش تغییر شده‌اند.
تعداد موزه‌های ایران به لحاظ کمی افزایش یافته و کیفیت موزه‌ها نیز متفاوت‌تر از گذشته شده است. انتظار مردم از موزه‌ها نیز تغییر کرده است و موزه دیگر تنها محلی برای نمایش یک شیء یا اثر نیست؛ بلکه پاسخ‌دهنده نیازهای اجتماعی است. بنابراین موزه‌های ایران نیز همچون جریانی که در نقاط مختلف جهان وجود دارد در شرایطی متفاوت نسبت به گذشته قرار دارند. در سال‌های گذشته نگاه به کودکان متفاوت شد و کودک به‌عنوان مخاطب اصلی موزه‌ها درنظر گرفته شد. تا جایی که همه موزه‌ها تلاش کردند در عملکرد خود نسبت به کودکان تغییر ایجاد کنند و به همین دلیل شاهد شکل‌گیری موزه‌های مختلف برای کودکان هستیم. نگاه به معلولان نیز در موزه‌ها تغییر کرده است. این موضوع که موزه‌ها باید دارای خط بریل برای راهنمایی به نابینایان باشند یا تغییراتی در ساختار معماری برای استفاده معلولان ایجاد کنند همگی نشان از تغییر و تحول در موزه است.
جامعه ایرانی زمانی شکوفاتر خواهد شد که مفهوم موزه و میراث‌فرهنگی نه به‌عنوان یک مانع در امر توسعه که به‌معنای خود توسعه تلقی شود. بر همین پایه نیز ایکوم جهانی شعار امسال خود را در روز جهانی موزه «موزه، آینده و سنت» انتخاب کرده است که در این مفهوم موزه‌ها مکان‌هایی هستند که شیوه‌های تاریخی را حفظ و پیش روی جامعه قرار می‌دهند تا جوامع بتوانند مشکلات خود را با تکیه بر گذشته برطرف کنند و موزه نه به‌عنوان مکانی برای تماشای گذشته که محلی برای بیداری آینده تلقی شود.