تصحیح 50ساله

آوین آزادی

«از فردوسی می‌خواستم که اجازه دهد تا از صفحه شاهنامه‌اش یک کپی بردارم بعد صفحه‌ها را به امضای او می‌رساندم. این کپی شاهنامه را در یکی از کتابخانه‌های مغرب‌زمین مانند واتیکان پنهان می‌کردم تا امروز عین سخن فردوسی به‌دست شما برسد و دیگر نیازی به‌کار من و امثال من نباشد»؛ این رؤیای جلال خالقی‌مطلق است. رؤیای پژوهشگری که 50سال از عمرش را پای تصحیح شاهنامه گذاشته و در نهایت یکی از ماندگارترین شاهنامه‌های جهان را به ادبیات ایران، تحویل داده است. شاهنامه‌ای که خوانش آن را با فاصله‌گذاری‌ها در ابیات آسان کرده و وفاداری آن به نسخه اصلی را با اعراب‌گذاری‌های واقعی بالا برده. شاهنامه خالقی‌مطلق محصول بررسی 16نسخه دست‌نویس مانند دستنویس کتابخانه ملی فلورانس، دستنویس کتابخانه بریتانیا در لندن و... ترجمه عربی بنداری و صدها مقاله و رفرنس موجود در ایران و جهان است که روش تصحیح آن منطبق بر علمی‌ترین و جدیدترین روش‌های تصحیح و تنقیح متون خطی (علمی انتقادی) بوده که تا زمان او در زبان فارسی سابقه نداشته؛ مجموعه‌ای که برخی بر این باورند مبدا تاریخی تازه‌ای برای تصحیح کتب قدیمی در ایران است.

روان‌خوانی به شیوه خالقی 
شاهنامه خواندن کار هر کسی نیست؛ منظومه‌ای آرکائیک که حافظ تاریخ چندساله ایران در قالب اشعاری بی‌نظیر شده است. جلال خالقی‌مطلق اینجا هم متفاوت از دیگران عمل کرده. کمتر کسی می‌تواند از روی تصحیح این پژوهشگر، غلط بخواند. او تمامی ابیات را با گذاشتن فواصل فکر شده، به نوع خوانش حقیقی آن نزدیک‌تر کرده است.

 وفاداری به تلفظ 
شاهنامه خالقی‌مطلق را که ورق بزنید احتمالا با اعراب‌گذاری‌های عجیبی مواجه می‌شوید. اعراب‌هایی که اگر بخواهید به آنها وفادار بمانید، انگار که به زبان افغان‌ها و تاجیک‌ها شعر می‌خوانید. تلفظ فارسی میانه، تلفظی است که به گوش‌ ما و زبان معیار کنونی ما آشنا نیست اما وفاداری خالقی‌مطلق را به شاهنامه‌خوانی اصیل نشان می‌دهد. فارغ از تغییرهایی که فارسی آن زمانه نسبت به فارسی امروز کرده است، گویش فارسی در طوس، محل تولد فردوسی، لزوما منطبق بر فارسی معیار آن روز نبوده و این شهر هم برای خود گویشی داشته است. همه اینها دست به‌دست هم داده که شما در این مجموعه با کلماتی مثل سَخُن، خُسرَو، یکی، دلیر، صَنوبر، می ‌و... مواجه شوید.

درباره تصحیح خالقی...
شاهنامه اما از آن اثرهای سخت برای تصحیح است. اهمیت بسیار شاهنامه از ابعاد متفاوت آن خصوصا حماسی، پادشاهی و تاریخی، اخلاقی و داستانی، در هر دوره‌ای حس می‌شده است. همین کافی است تا نزدیک به 800دستنویس از آن در قرن‌های مختلف به جا بماند. متأسفانه فاصله زمانی بسیار زیاد از زمان تألیف تا زمان ثبت شدن نخستین نسخه‌های شاهنامه، باعث می‌شود هیچ‌کدام از نسخه‌های قدیمی به تنهایی قابل اعتماد نباشد. قدیمی‌ترین نسخه شاهنامه در کتابخانه دانشگاه فلورانس ایتالیا نگهداری می‌شود. خالقی‌مطلق در دیباچه کتاب خود گفته که تکیه اصلی‌اش روی همین نسخه است. البته او تنها مصححی است که تقریبا از تمامی نسخه‌های مهم موجود استفاده کرده است. شاهنامه تصحیح خالقی به‌تدریج از سال 1988میلادی در آمریکا چاپ شد و 2جلد آن نیز در سال‌های 68و 71 شمسی در ایران به چاپ رسید اما چاپ مجموعه کامل آن در ایران در سال 86شمسی توسط مؤسسه دایره‌المعارف اسلامی انجام شد.