روزنه‌ای به وجه دیگر واقعیت

مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار

یکی از دشوارترین مسئله‌هایی که عموم مخاطبان را از ورود به جهان متفکران و اندیشمندان بازمی‌دارد، فقدان تصویری روشن از جهان آنهاست؛ تصویری که طرح کلی جهان آنها را پیش چشم بگذارد و تا آنجا که ممکن است جهان اندیشمندان را ساده کند. مقدمه‌های تحلیلی یا گفت‌و‌گوهای تبیینی می‌توانند نقش چنین ورودیه‌هایی را بازی کنند.
«جهان شایگان» ‌که حاصل 5 دیدار و گفت‌و‌گوی محمدرضا ارشاد با زنده‌یاد داریوش شایگان است، یکی از آن کتاب‌هاست که گام‌به‌گام خواننده را با جهان فکری یک اندیشمند ایرانی آشنا می‌کند و تصویری کامل از او پیش چشم می‌گذارد.
در میان اندیشمندان معاصر ایران، داریوش شایگان یکی از شخصیت‌هایی است که در دوره‌های گوناگون تأثیرگذار بوده‌ است؛ چه در دهه50 که «آسیا در برابر غرب» را نوشت، چه سال‌ها بعد که با «زیر آسمان‌های جهان» تصویری تازه از خود به نمایش گذاشت، چه وقتی که کتاب «افسون‌زدگی جدید» را نوشت تا آغاز فصل تازه‌ای در حیات فکری خود را اعلام کند و چه سال‌های آخر حیات که درگیر نوشتن درباره «مارسل پروست» و «شارل بودلر» شد. داریوش شایگان از معدود شخصیت‌های ایرانی معاصر است که در فضایی جهانی زیسته‌ و بیشتر کتاب‌هایش را به زبان فرانسه نوشته است. وی کتاب‌هایی دارد که در خارج از ایران مشهورتر بوده‌اند؛ مثل «انقلاب مذهبی چیست؟» یا «نگاه شکسته: اسکیزوفرنی فرهنگی».   


ویژگی بارز کتاب «جهان شایگان» که آن را از دیگر گفت‌و‌گوهای انجام شده با او متمایز می‌کند، پرسش‌های کتاب است. کتاب مجموعه‌ای است از پرسش‌های ساده؛ پرسش‌هایی که نه برای اظهار فضل در مقابل متفکر بلکه صرفاً برای روشن شدن و دانستن ابعاد فکری اوست؛ از همین رو است که شایگان نیز صادقانه و صریح به پرسش‌ها پاسخ می‌دهد و باز که پرسش‌های دیگر محمدرضا ارشاد را می‌بیند تلاش می‌کند تا پاسخ‌های خود را شرح و بسط بیشتری دهد که ابعاد فکری‌اش روشن‌تر شود؛ مثلا وقتی محمدرضا ارشاد می‌گوید: «به مجموع دستاوردهای هانری کربن که نگاه می‌کنیم نقش او را در آشنایی ایرانیان با سنت‌هایشان برجسته می‌بینیم.» شایگان پاسخ می‌دهد: «این‌طورها هم نیست! درواقع کربن به یک جسم قدیمی لباس تازه پوشاند.» یا خیلی صریح می‌گوید: «من نمی‌دانم که پست‌مدرنیته یعنی چه؟»         
نخستین گفت‌و‌گوی کتاب به مناسبت انتشار کتاب «فرهنگ سیار و هویت چهل‌تکه» انجام شده است اما پرسش‌ها به مرور به کتاب‌های گذشته شایگان می‌رسد و برخلاف بسیاری از گفت‌و‌گوها که به کتاب‌های آشناتر شایگان محدود مانده‌اند به کتاب‌های مهجورتر او نیز سرک می‌کشد و از آنها نیز سخن به میان می‌آید. ذهن منظم گفت‌و‌گوکننده سبب شده است که پرسش‌ها روشمند باشند و گام به گام پیش بروند. گفت‌و‌گوشونده نیز در چارچوب پرسش‌ها حرکت و تلاش کرده است تا برخلاف خیلی دیگر از گفت‌و‌گوها در همین چارچوب بماند و کمتر بحث‌های حاشیه‌ای به میان بیاورد. در نتیجه، مجموعه گفت‌و‌گوها، تصویری کامل از داریوش شایگان  را پیش چشم می‌گذارد که از «ادیان و مکتب‌های فلسفی هند» آغاز می‌شود و تا «فانوس جادویی زمان» ادامه پیدا می‌کند.



در عین حال، کلیدواژه‌های جهان شایگان مثل «اسکیزوفرنی فرهنگی» و تلقی او از گفتمان‌های رایج در سال‌های گذشته مثل «غربزدگی» و «بازگشت به خویشتن» نیز تبیین می‌شود تا شماری از دیدگاه‌های غامض ایران معاصر از زبان یکی از متفکران تأثیرگذار امروز پاسخ پیدا کند.
گفت‌و‌گوکننده در خلال گفت‌و‌گوها به مناسبت، به اتفاق‌های تأثیرگذار دوره‌های مختلف از انقلاب مه 1968 تا 11سپتامبر 2001 و شخصیت‌های معاصر از سیداحمد فردید تا سهراب سپهری گریزی می‌زند تا نظر شایگان را درباره هر کدام از این آدم‌ها و اتفاق‌ها بشنود.
«جهان شایگان» شامل 5 گفت‌و‌گوست با عنوان‌های «فصل یک فکر»، «تفکر سیاره‌ای و هویت شبکه‌ای»، «روزنه‌ای به وجه دیگر واقعیت»، «جمهوری مونادها»، «با صد چشم دیدن» که به جز اولی بقیه در سال‌های گذشته در روزنامه همشهری منتشر شده‌اند و نشر رازگو به‌تازگی آن را منتشر کرده است.