نذری برای حفظ میراث شهر

سارا گلابگیریان| یزد- خبرنگار :



در خلال قرون و اعصار شکوفایی تمدن اسلامی، وقف همواره بسیاری از نیازهای خاص جامعه را تأمین می‌کرده است و ارائه برخی کالاها و خدمات که در اقتصاد مدرن از آنها به عنوان کالاهای عمومی‌ یاد می‌شود، تا مدت‌ها قبل از این‌که ارائه آنها را دولت‌ها بر عهده گیرند بر دوش واقفین و از طریق موقوفات بوده است. نمونه‌هایی مانند کاروانسراها، آب‌انبارها، زاویه‌ها، بیمارستان‌ها و حوزه‌های علوم دینی شاهدی بر این مدعا است.

موقوفات می‌توانند مانند قبل گسترده باشند. الان وقف به نذری یا ساخت مسجد و مدرسه محدود شده است و در صورتی که جامع‌تر شود، نیازهای گسترده شهرها را پوشش می‌دهد و با وجود محدودیت‌های اعتباری شهرداری‌ها با نگاه مشارکت‌گونه می‌توان مشکلات شهرداری‌ها را رفع کرد.

تاکنون اقدامات فرهنگی و اجتماعی بسیاری نظیر ساخت زمین‌های ورزشی توسط خیرین انجام شده است، اما حضور خیرین در امور شهرسازی تنها محدود به این گونه موارد نمی‌شود، بلکه از مظاهر امور خیر می‌توان به معبرسازی، پل‌سازی و شهرسازی اشاره کرد و با توجه به تجارب پیشین می‌توان گفت که خیرین در این راه می‌توانند موفق باشند.

یکی از بزرگ‌ترین موقوفات استان یزد مجموعه امیرچخماق شامل مسجد، تکیه، آب‌انبار، حمام و بخش‌های دیگر است که با نیت خیر بانو «ستی فاطمه» همسر امیرچخماق شامی، ‌حاکم یزد در دوره تیموریان، وقف شده است و این الگو باید در بین واقفان امروزی نیز تسری یابد.


 نقش وقف در حیات بناهای تاریخی ارزشمند

رئیس کمیسیون عمران شورای شهر یزد درباره نقش وقف بر معماری می‌گوید: وقف یک فعالیت عمومی ‌است و در واقع، فلسفه وقف تخصیص مال خصوصی به جامعه عمومی ‌است. عموم معماری‌های ارزشمند توسط بخش خصوصی ایجاد می‌شدند و در صورتی که در نهایت وقف نمی‌شدند، نابودی آنها را می‌دیدیم.

«محسن عباسی هرفته» ادامه می‌دهد: طی قرون گذشته، شاهد نابودی بسیاری از آثار تاریخی به دلیل مالکیت خصوصی آنها بوده‌ایم. در واقع، مالکیت خصوصی باعث می‌شد عامه مردم توجهی به بنا نداشته باشند و به دلیل منافع خصوصی این بناها تقسیم و در نهایت، نابود می‌شدند. وقف کاری هوشمندانه بود که موجب حفاظت از بناهای تاریخی شده است. در واقع جدا از مباحث دینی و مذهبی و اعتقادی، وقف مهم‌ترین عامل بقای بناهای تاریخی بود و در صورتی که وقف نمی‌شدند، مشخص نبود چه بلایی سر آنها می‌آمد. وقف موجب می‌شد ورثه خاص برای استفاده شخصی وجود نداشته باشد و عامه مردم از آن بناها حفاظت کنند.
وی می‌افزاید: در حال حاضر، بسیاری از مجموعه‌های معماری و تاریخی ما وقفی هستند. در گذشته، بهترین معمارها برای ساخت‌و‌ساز این بناها می‌آمدند و در نتیجه بهترین مجموعه‌های استان وقفی بودند.


مجموعه امیرچخماق؛ موقوفه ارزشمند گذشته تا امروز

رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی ‌شهر یزد با اشاره به این‌که نمونه بارز موقوفات شهری در یزد مجموعه امیرچخماق است می‌گوید: امیرجلال‌الدین چخماق، از سرداران و امرای شاهرخ تیموری در سده هشتم خورشیدی، در زمانی که حاکم یزد بود، مجموعه‌ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروان‌سراها، خانقاه، قنات‌خانه و چاه آب سرد را ساخت تا به یزد رونق ببخشد و در این کار فاطمه خاتون، همسرش (معروف به ستی فاطمه) که مقبره‌اش در ضلع شمالی میدان امیرچخماق قرار دارد، او را یاری کرد.

عباسی هرفته تاکید می‌کند: کیفیت معماری این مجموعه بسیار قابل توجه است و از جمله بناهای شاخص دوره تیموری در استان و همچنین، بخش مرکزی ایران به شمار می‌آید. گنبد ستی فاطمه از گنبد‌های خاص و بی‌نظیر استان است. این گنبد که در ضلع شمالی میدان امیرچخماق قرار گرفته، از لحاظ تزئینات و شیوه معماری در نوع خود بی‌نظیر است. این بنا گنبد منحصر به فردی دارد، زیرا این نوع گنبد منحصر به بناهای تیموری در آسیای مرکزی است و در ایران فعلی وجود ندارد.
وی اضافه می‌کند: مقبره ستی فاطمه بنایی است یک‌اتاقی با گنبد شب‌کلاهی و پوشیده از کاشی‌های سبزرنگ که در کوچه‌ای در قسمت شمالی میدان امیرچخماق واقع است. پوشش داخلی بنا از گچ است و تعدادی کاشی معرق در مقرنس‌های آن به کار رفته. این بنا فاقد هر نوع سنگ و کتیبه است. این بقعه مدفن ستی (بی‌بی) فاطمه خاتون - متوفای قرن نهم هجری - زن امیرچخماق مشهور، است.

عباسی اظهار می‌کند: در سال‌های اخیر، بازسازی‌های خوبی روی مجموعه امیرچخماق و گنبد ستی فاطمه صورت گرفته است و امیدواریم مدیریت شهری به منظور گسترش مقبره ستی فاطمه، آزادسازی‌های لازم اطراف آن را انجام دهد. وی درباره مجموعه‌ای بودن موقوفات امیرچخماق توضیح می‌دهد: برای این‌که مرکز شهر رونق بگیرد باید خدمات عمومی‌ یک‌جا جمع شوند. مثلا مرکز شهر در زمان قاجار میدان خان بوده است. آب‌انبار، مسجد، تکیه و حسینیه زیرمجموعه خدمات عمومی ‌بودند که در میدان امیرچخماق جمع شده بودند تا مرکز شهر در دوره تیموری به این مکان منتقل شود و جایگاه والایی برای آن حکومت پدید آورد. 


احیای سقاخانه‌های موقوفه در یزد

سرپرست شهرداری یزد اظهار می‌کند: شهر یزد در کشور به شهری معروف است که در معابر سقاخانه‌های بسیاری دارد. ما به دنبال این هستیم سقاخانه‌های یک‌شکلی در شهر بسازیم که هزینه‌اش با کمک مردم تامین شود.
«سید علی مشتاقیون» اضافه می‌کند: همچنین در صدد هستیم پارک‌های درون‌محله‌ای، طرح‌های فرهنگی و حتی پروژه‌های بزرگ و روشنایی بلوار را به نام خود خیّر انجام دهیم و امیدواریم با استقبال از خیرین و واقفان همراه شود.


ورود خیرین یزدی در شهرسازی

  سرپرست شهرداری یزد می‌گوید: طی سال‌های پس از انقلاب، اغلب مدارس ما توسط خیرین ساخته شده و در دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها نیز کمک‌های این قشر به‌وضوح قابل مشاهده است. تجربه نشان داده است که اگر دولت بتواند با مردم ارتباط برقرار کند و مشکلات موجود جامعه را با آنها در میان بگذارد، مردم برای حل مشکلات در صحنه حاضر خواهند شد.

«سید علی مشتاقیون» ادامه می‌دهد: تمام این افتخارات از این جهت کسب شد که دولت موفق شد نیازهای اصلی و مشکلات موجود کشور را به گوش مردم برساند تا آنها در جهت رفع این مشکلات تلاش کنند.
وی می‌افزاید: پیاده کردن هر برنامه‌ای در جامعه به فرهنگ‌سازی نیاز دارد. از این رو همان‌طور که در زمینه ساخت مساجد و مدارس فرهنگ‌سازی مناسبی صورت گرفت و بسیاری از خیرین وارد این عرصه شدند، می‌توان در سایر عرصه‌ها نیز فرهنگ‌سازی کرد و به نتیجه رسید.

 سرپرست شهرداری یزد درباره اقدامات انجام‌شده در حوزه فرهنگ‌سازی می‌گوید: در همین راستا در 2 سال اخیر، مجمع خیرین شهرساز را ایجاد کردیم تا کارهایی مشابه وقف‌های گذشته انجام دهیم. دامنه وقف بسیار گسترده است و لزوما دنبال کارهای عمرانی نباید برویم. مثلا مهندس عمران می‌تواند به صورت نذر و کار خیر شریک شود و به بسیاری از پروژه‌ها در مناطق محروم رونق ببخشد.

وی می‌افزاید: مجمع خیرین شهرساز یزد بازوی قدرتمند به‌کارگیری مشارکت‌های مردمی ‌است. به همین منظور، باید به سمتی برویم که شهروندان به عنوان کار خیر در امور خُرد و کلان سازندگی شهر مشارکت داشته باشند. در این صورت است که در برابر حفظ و توسعه آن بیش از گذشته احساس مسئولیت خواهند کرد.
مشتاقیون می‌گوید: تجمع خیرین شهرساز گامی‌ در جهت آشتی مردم با شهرداری‌ها است و وجود نیروهای مردمی‌ داوطلب در تمام بخش‌های جامعه که به شهرشان تعلق خاطر دارند، عامل تسریع در روند امور شهری و تقویت شهرستان است.