کتاب‌هایی برای یک اسکاری

محمدناصر احدی/روزنامه‌نگار

اصغر فرهادی پرافتخارترین کارگردان ایرانی در مجامع بین‌المللی است و همین ویژگی باعث شده تا در سال‌های اخیر، به‌خصوص پس از دریافت نخستین جایزه اسکارش، چندین ‌و چند کتاب درباره سینمای او به قلم نویسندگان حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای منتشر شود.
یکی از نخستین کتاب‌های تحلیلی درباره سینمای فرهادی نه به زبان فارسی بلکه به زبان انگلیسی و با عنوان «اصغر فرهادی: زندگی و سینما» نوشته تینا حسن‌نیا بود که در دسامبر 2014 (آذر 1393) منتشر شد. این کتاب به ترسیم خاستگاه فرهادی به‌عنوان فیلمنامه‌نویس و کارگردانی ایرانی می‌پردازد و تحلیلی محتوایی از 6فیلم بلند او، شامل «رقص در غبار»، «شهر زیبا»، «چهارشنبه‌سوری»، «درباره الی»، «جدایی نادر از سیمین» و «گذشته»، ارائه می‌دهد. تینا حسن‌نیا منتقد فیلم و نویسنده ایرانی‌الاصل ساکن کاناداست که نوشته‌هایش در گاردین، اسلنت مگزین، ریورس شات، مجله دروغ‌های مصلحتی کوچک و... منتشر می‌شود. به زبان فارسی، تاکنون 9کتاب درباره سینمای فرهادی منتشر شده است. کتاب «رودررو با اصغر فرهادی» که به‌تازگی نشر چترنگ ویراست جدیدی از آن را منتشر کرده، گفت‌وگوهای اسماعیل میهن‌دوست با فرهادی است که چند سال به درازا انجامیده و تا بعد از اکران فیلم «فروشنده» نیز ادامه داشته است. حتی اگر در ویراست جدید این کتاب اشکالات متعدد ویرایشی و نگارشی 2 چاپ قبلی نیز حل شده باشد، کلیت این مجموعه گفت‌وگو نکته بارز و دندان‌گیری ندارد که آن را همچون کتاب «نوشتن با دوربین» (مجموعه گفت‌وگوهای پرویز جاهد با ابراهیم گلستان) به اثری ارزنده در ژانر گفت‌وگوی سینمایی بدل کند.
«تروما: نگاهی نقادانه به تحولات فرهنگی- سیاسی 
1394-1388 از منظر سینمای اصغر فرهادی» بی‌شباهت به کتابی نیست که براساس پایان‌نامه‌ای دانشگاهی نوشته شده باشد. عنوان فرعی کتاب، چارچوب نظری فصول ابتدایی و مطابقت دادن فیلم‌های فرهادی با مقدمات تئوریک مطرح‌شده باعث تقویت این ظن می‌شود. در این کتاب فیلم‌های فرهادی محملی برای آرای لاکان و باختین و مفاهیمی چون سوبژکتیویته، امر نمادین و تروما و حتی پدیده‌ای مانند محمود احمدی‌نژاد و رقبای انتخاباتی‌اش است که به‌احتمال ‌زیاد تنها گروه خاصی از دانشگاهیان را خشنود می‌سازد. سیدمجید حسینی، یکی از 2 نویسنده این کتاب، در سال‌های اخیر بیشتر برای سخنرانی‌هایش درباره عدالت آموزشی در دانشگاه و رودررویی با ناشران کتاب‌های کمک‌آموزشی کنکور شناخته می‌شود.
اغلب کتاب‌های مستخرج از پایان‌نامه‌ها عنوان‌های بلند و آزاردهنده‌ای دارند: «گذری بر سینمای اصغر فرهادی و عبدالرضا کاهانی: پژوهشی در باب مقایسه تطبیقی بازنمایی طبقات اجتماعی در سینمای اصغر فرهادی و عبدالرضا کاهانی» و «بازنمایی گسست گفتمان سیاسی در سینمای اصغر فرهادی». هر دو این کتاب‌ها، همانطور که به‌وضوح در مقدمه‌هایشان اشاره شده، حاصل پایان‌نامه‌های نویسندگانشان هستند و دغدغه اصلی‌شان آن است که اعتبار تئوری خاصی را به‌وسیله سینما اثبات کنند و طبیعی است چنین کتاب‌هایی فاقد خودبسندگی و طراوت کتابی هستند که مسئله‌ بنیادینش سینماست.



«نقش ترمه بر پاره‌های مه» به‌راحتی در بازار پیدا نمی‌شود اما در چند پایگاه اینترنتی درباره آن آمده که این کتاب توسط محمد شکیبادل، از استادان پژوهشکده باقرالعلوم، گردآوری و نگارش شده است و «گردآورنده و نویسنده این کتاب بر این باورند که فرهادی در آثار خود با نقاب زدن به چهره حقیقت سعی بر این دارد که دلواپسی‌های قاضی درون خود را به جامعه‌ای آشفته تعبیر [کند] و مسئله بودن آن را نشان دهد.»
به اعتقاد نویسنده کتاب «فرهادی و سینمای پرسش»، فیلم‌های فرهادی به سینما و هنر مدرن نزدیک است؛ چراکه از یک‌سو تماشاگر را در جریان تولید معنای فیلم شریک می‌کند و از سوی دیگر پرسشگری ویژگی انسان مدرن است و فرهادی نیز دوربین پرسشگرش را که به همه چیز شک دارد، در بطن جامعه و درون شخصیت‌هایش قرار می‌دهد. در این کتاب نیز هگل و ایبسن و باختین و داستایوفسکی دست به دست هم داده‌اند تا شاید بتوانند به همت نویسنده کتاب از پس این کارگردان ایرانی برآیند.
اگر از معنای اصلی کلمه «کنکاش» که شور و مشورت است آگاه باشید، دیگر کتاب «کنکاشی در سینمای اصغر فرهادی» را که کنکاش را به‌غلط به معنی جست‌وجو گرفته، جدی نمی‌گیرید، خصوصاً اینکه نویسنده در مقدمه نوشته: «کتابی که در اختیار شماست مجموعه یادداشت‌های من است درباره 8فیلم سینمایی ساخته این کارگردان و 2فیلم مستند ساخته شده درباره آثار او. هدف اصلی، آشکار کردن نکات بیشتری از فیلم‌ها برای مخاطبان جدی‌تر سینما است.» حالا اساساً چرا باید یادداشت‌های ایشان درباره فیلم‌های فرهادی مهم باشد و اصلاً چرا مخاطبان جدی سینما باید به این کتاب اعتماد کند، سؤالاتی است که جوابشان کاملاً مشخص است.
تا امروز دو بار هم فیلمنامه‌های اصغر فرهادی منتشر شده است که این روزها چاپ ششم «هفت فیلمنامه از اصغر فرهادی» از نشر چشمه کاملاً شناخته شده است و در کمال تعجب در سی‌وسومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز به‌عنوان «کتاب سال ایران» برگزیده شد. بار نخست هم «فیلمنامه شهر زیبا» در مجموعه «سینمای ما» نشر نی انتشار یافت.