چگونه مثل یک سرخپوست، گوزن را هیپنوتیزم کنیم؟

شهرام فرهنگی

 یالوم خوانان- نوشته‌های اروین دیوید یالوم گزینه‌های جذابی برای عمیق‌تر خواندن درباره روانشناسی است. دلیلش به‌نظر باید این نکته باشد که او روانپزشکی است که فلسفه می‌داند و داستان‌نویسی هم بلد است. چه معجون شگفت‌انگیزی! از آن ترکیب‌هایی که چشم و حواس را درگیر می‌کند. نوشته‌های اروین یالوم در قالب‌های داستانی، یادداشت، نامه به روان درمان‌گران و آموزشی همچنان در زمره پرفروش‌ها قرار دارند. حداقل در ایران که اروین یالوم همچنان کتاب‌بازها را جذب می‌کند. او 3 رمان جذاب درباره نیچه، شوپنهاور و اسپینوزا با تم فلسفه- روانشناسی نوشته که سخت است میان‌شان یکی را به دیگری برتری بدهی. هر 3 اثر تلفیقی از زندگینامه و داستان هستند و یالوم در هر 3 اثر تلاش کرده ذهن نیچه، شوپنهاور و اسپینوزا را بخواند و از طریق شخصیت‌هایی که در داستان خلق کرده به درمان آنها بپردازد. درمان نیچه؛ صحنه‌ای خیره‌کننده از رویارویی فیلسوفی تندمزاج با روانشناسی که فروید شاگردش بود. به این ترتیب، «وقتی نیچه گریست»، «درمان شوپنهاور» و «مسئله اسپینوزا»، 3 اثر از اروین د. یالوم هستند که حتما در فهرست کتاب‌های روانشناسی پرفروش قرار می‌گیرند. البته یالوم چون بسیار روان می‌نویسد، حتی نوشته‌های تخصصی‌اش هم در مترو و خیابان در دست‌ها دیده می‌شود. مثلا «روان درمانی اگزیستانسیال» که کتابی حجیم است و خود یالوم در مقدمه می‌گوید که آن را برای دانشجوهای روانشناسی البته همکارانش نوشته تا با یکی از شیوه‌های فلسفی روان درمانی آشنا شوند. با این حال، نام این کتاب تخصصی همیشه در فهرست پرفروش‌های کتابفروشی‌ها دیده می‌شود. درباره یالوم اینطور باید نوشت که اصولا خواندن تمام آثار چاپ شده از او در ایران تاکنون کسی را پشیمان نکرده: دروغگویی روی مبل، مامان و معنی زندگی، پلیس را خبر می‌کنم، هنر درمان و چند اثر دیگر، به علاوه یالوم‌خوانان (خلاصه‌ای از مشهورترین آثار یالوم).

  روان‌شناسی خواب- فروید آدم سختکوشی بود. همکارانش، شاگردهایش، استادهایش و آدم‌های که در پروژه‌های زندگینامه‌نویسی درباره فروید تحقیق کرده‌اند، همه او را مردی سختکوش، پرجنب و جوش و با اراده توصیف کرده‌اند. فروید در دوره خودش مخالفان بسیاری داشت. بعدها هم گروه قابل توجهی از روانشناس‌ها به مخالفت با او ادامه دادند. راستش همین حالا هم خیلی از روانشناس‌ها را پیدا می‌کنید که اعتبار چندانی برای تحلیل‌های فروید از روان انسان و عقده ادیپ و ماجراهای دوران کودکی درنظر نمی‌گیرند. با این حال او همچنان چهره‌ای شاخص و البته نامی پرفروش در فهرست کتاب‌های روانشناسی است. سردرآوردن از ‌رؤیا یکی از آن خواسته‌های بدوی انسان است. برای همین است که «تاویل رؤیا» یا همان روانشناسی خواب فروید همچنان خوانده می‌شود.

  شکارگاه ناخودآگاه- این انگار از ناخودآگاه آدم می‌آید که پس از شنیدن نام فروید، بلافاصله دکتر یونگ را هم به‌خاطر می‌آورد. در ادامه بررسی فرایند خواب، یونگ مدیر پروژه‌ای شد با عنوان «انسان و سمبل‌هایش» که البته خودش در مراحل پایانی این پروژه مکتوب دیگر در کره زمین نبود. این کتاب تأثیر سمبل‌ها و نمادهای بدوی در زندگی انسان امروزی را بررسی می‌کند و برای اثبات حرف‌هایش خواب‌ها و رؤیاها را شاهد می‌آورد. اثری خواندنی که از جمع‌آوری نوشته‌های تحقیقی دکتر یونگ و همکارانش روی موضوع خواب‌ها و نمادها تهیه شده است. این کتاب تصویری واضح از آنچه در ذهن آدم وجود دارد را پیش نگاه خواننده می‌گذارد و نشان می‌دهد چگونه برای هر انسانی می‌تواند مثل سرخپوستی که به شکار رفته، کاری کند گوزن با پاهای خودش به قربانگاه بیاید! به ناخودآگاهت ایمان داری؟

  مخالف خوان فروید – درباره این موضوع حرف زدیم که تأثیر مهر و موم شده نام فروید بر روانشناسی را از آنجا می‌توانیم درک کنیم که بخش قابل توجهی از آثار مهم روانشناسی در نقد یا حداقل خرده‌گرفتن به باورهای او نوشته شده‌اند. در واقع فروید حرف‌هایی زده بود که درست یا کمی نادرست، به هرحال به جایی زده بود که دیگران را هم به نوشتن و واکاوی در ذهن آدم‌ها وادار کرد. از این دست نوشته‌ها می‌شود به «شخصیت عصبی زمانه ما» اشاره کرد.کارن هورنای نویسنده این کتاب، یکی از آن روانشناس‌های سرشناسی بود که به فروید و برداشت‌هایش از روان انسان ایرادهای گل درشت می‌گرفتند. هورنای در این کتاب چند بیماری رایج روانی را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد مثلا اینطور هم نیست که ریشه تمام مشکلات به دوران کودکی یا «فقط» به این دوره برگردد. او به شیوه‌ای این کار را انجام می‌دهد که هر خواننده‌ای در جایی در متن متوجه می‌شود مشغول خواندن ویژگی‌های روانی خودش است! شخصیت عصبی زمانه ما از کارن هورنای.