روزی روزگاری رادیو

شهاب مهدوی

بزرگ‌ترین نابغه‌ای که عالم سینما به خود دیده، اولین بار نشانه‌های نبوغش را با یک برنامه رادیویی نمایان کرد. ارسن ولز وقتی مجوز کارگردانی «همشهری کین» را دریافت کرد که توانست با برنامه رادیویی «جنگ دنیاها» آمریکا را به‌هم بریزد. رادیو که سال‌هاست از نقش و اهمیتش کاسته شده در گذشته نقشی کلیدی در زندگی روزمره مردم ایفا می‌کرد. این اهمیت در فیلم نوستالژیک وودی‌آلن کاملا نمایان است و در کمدی جنگی بری لوینسون، سویه‌ای دیگر از نقش رسانه در دل تراژدی جنگ به تصویر کشیده می‌شود. 

نوستالژی رادیو

میان فیلم‌هایی که رادیو در شکل‌گیری داستان نقش محوری دارد «روزهای رادیو»، ساخته وودی‌آلن، جایگاهی ویژه دارد. 

در فیلمی که منتقدان آن را یکی از شخصی‌ترین آثار سازنده‌اش می‌دانند، برنامه‌های رادیویی نقش محوری دارد؛ همان نقشی که این رسانه در دهه40 میلادی در زندگی مردم ایفا می‌کرد. فیلم با لحنی کمدی به روایت ماجراهایی می پردازد که هرکدام خرده‌داستان‌هایی با محوریت رادیو هستند.

2سارق برای دزدی به خانه‌ای وارد می‌شوند. تلفن زنگ می‌خورد و آنها پاسخ می‌دهند، آن سوی خط کسی از یک مسابقه هوش رادیویی قرار دارد. سارق‌ها به پرسش جواب داده و برنده مسابقه رادیویی می‌شوند. آنها پول نقدی را که در خانه است به اضافه وسایل منزل سرقت می‌کنند.

روز بعد که صاحبخانه بازگشته و با خانه غارت‌شده‌اش مواجه شده یک وانت پر از جایزه از طرف رادیو سر می‌رسد و به این ترتیب اجناسی نو جای اموال سرقت‌شده را می‌گیرد. بعد ما با جوکوچولو (که در واقع کودکی وودی‌آلن است) و خانواده‌اش آشنا می‌شویم؛ خانواده‌ای پرسروصدا که رادیو در زندگی‌شان نقش مهمی دارد. 

مردم به برنامه‌های سرگرم‌کننده رادیو دلخوش هستند، تحت تاثیر برنامه جنگ‌ دنیاهای ارسن ولز قرار می‌گیرند و خبرهای جنگ را پیگیری می‌کنند.

روزهای رادیو نوستالژیک‌ترین فیلم آلن است و روایتی جذاب و سرگرم‌کننده از روزهای کودکی فیلمساز ارائه می‌دهد؛ «تصمیم گرفتم برخی صحنه‌ها را برمبنای خاطراتم از ترانه‌های کودکی‌ام بسازم... خیلی لذتبخش است که آدم بتواند حال‌وهوای کودکی‌اش را بازسازی کند. فیلم در واقع عین کودکی من نیست ولی جنبه‌های زیادی از کودکی‌ام در آن هست که محض خنده و بانمکی در آن گنجاندم. برخی از صحنه‌های خانوادگی آینه‌ای از خانه ما بود، چون ما همیشه با چند تا از اقوام‌مان زندگی می‌کردیم و شب‌ها در خانه ما آن شکلی بود. به خبرهای جنگ در رادیو گوش می‌دادند، بعد پدرم با افراد فامیل رامی بازی می‌کرد و مادرم بافتنی می‌بافت و رادیو هم باز بود. در فاصله اخبار هم به تمام برنامه‌های رادیویی گوش می‌دادند که یادم می‌آید فکر می‌کردم چقدر عالی هستند، که نبودند.»

روزهای رادیو با اینکه در کارنامه سازنده‌اش فیلم مهمی محسوب نمی‌شود ولی از دلپذیرترین آثار آلن است. بازآفرینی دهه40 میلادی و پرداختن به نقش رادیو به عنوان مهم‌ترین رسانه جمعی آن دوران در زندگی آدم‌ها، با تکیه بر جزئیات و حال‌وهوای نوستالژیک، می‌تواند خرده‌روایت‌های فیلم را با موفقیت کنار یکدیگر قرار دهد. این فیلمی است درباره اهمیت رادیو و نقش‌اش در ساخت رویا (برنامه‌های سرگرم‌کننده) و نمایاندن واقعیت (اطلاع‌رسانی درباره جنگ).

تلطیف خشونت با رادیو

در «صبح به‌خیر ویتنام» به عنوان اولین کمدی درباره جنگ ویتنام، یک مجری برنامه‌های رادیویی نقش محوری دارد. فیلم براساس زندگی آدریان کرونائر، مجری رادیویی ساخته شده و یکی از اولین فیلم‌هایی است که استعداد درخشان رابین ویلیامز را نمایان می‌کند. فیلم، تلطیف جنگ از طریق برنامه‌های رادیویی را دستمایه قرار می‌دهد. آدریان کرونائر (رابین ویلیامز) که برنامه‌های رادیویی سرگرم‌کننده‌اش تاثیر زیادی در بالابردن روحیه سربازان داشته، توسط ژنرال تیلور برای اجرای برنامه رادیویی به سایگون فراخوانده می‌شود. ایستگاه رادیویی ارتش در سایگون چیزی جز آهنگ‌های قدیمی، برنامه‌های خنثی و اخباری سانسور‌شده پخش نمی‌کند و طبیعی است که روش جنجالی کرونائر با مشی این رادیو همخوانی نداشته باشد. هرچه کارکرونائر بیشتر میان سربازان گل می‌کند، مخالفت‌ها از درون ارتش با او شدیدتر می‌شود. آشنایی با دختری ویتنامی باعث می‌شود کرونائر از خدمت اخراج شود ولی مجری جایگزین او هم با همان روش جنجالی برنامه‌های سرگرم‌کننده اجرا می‌کند. بری لوینسون -کارگردان فیلم صبح به‌خیر ویتنام- برنامه‌های سرگرم‌کننده، اخبار سانسور‌نشده و گستاخی اخلاقی را به عنوان عناصری تلطیف‌کننده‌ برای سربازانی که درگیر جنگی پوچ شده‌اند به کار گرفته است. صبح به‌خیر ویتنام، در پس لحن کمدی و شوخی‌های فراوانش و به یمن یک مجری رادیویی سرزنده، حضور نظامی آمریکا در ویتنام را زیرسؤال می‌برد. 


روزهای رادیو فیلمی درباره خانواده‌ای پرسروصداست که رادیو در زندگی‌شان نقش مهمی دارد