هامون رنگ زندگی گرفت

اسدالله افلاکی/دبیر گروه زیست بوم


20درصد کل مساحت هامون طی 45روز گذشته و براثر بارش برف و باران در افغانستان آبگیری شده است. این خبری است که به نقل از مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان رسانه‌ای شد. حالا هامون‌نشینان ورود آب به هامون خشکیده را جشن گرفته‌اند این شادی البته زودگذر است. گفته‌های وحید پورمردان هم تأییدی براین مدعاست. او به ایسنا گفته است که وضعیت هامون مثل بیماری است که از آی سی یو  به بخش منتقل شده است.
وحید پورمردان می‌گوید آبی که وارد هامون شده و می‌شود بخشی از سیلاب‌هایی است که به سمت هامون ایران هدایت شده، اما سرعت و حجم ورودی آب پایین است.
 به گفته مدیرکل محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان، گنجایش آبی کل تالاب هامون در دو بخش ایران و افغانستان بالغ بر ۱۱ میلیارد مترمکعب است و اکنون 20درصد از مساحت کل تالاب آبگیری شده است که عدد بالایی نیست البته با توجه به اینکه در دو دهه اخیر هامون با خشکسالی مواجه است، همین قدر آب هم به‌شدت در اکوسیستم تالاب و نشاط اجتماعی تأثیرگذار بوده است. آخرین‌باری که تالاب هامون تا همین ۲۰ درصد هم آبگیری کرد، سال ۹۱ بود. بعد از آن دوره ورودی آب هامون به‌تدریج کم شده است.
 پورمردان تأکید کرد: سیستان و بلوچستان کم‌بارش‌ترین استان کشور است و امسال هم با وجود ترسالی و بارش بالای نرمال در تعدادی از استان‌ها، سیستان و بلوچستان همچنان با کمبود بارش مواجه است بنابراین با وجود آبگیری تالاب هامون، نمی‌توان ادعا کرد که امسال مشکل گردوغبار در سیستان نخواهیم داشت.

 ناتوانی دستگاه دیپلماسی و سازمان حفاظت محیط‌زیست 

به گزارش همشهری، هامون که روزگاری ایستگاه زمستان‌گذرانی 186گونه پرنده مهاجر بود بیش از 20سال است که به بیابانی به وسعت 570هزار هکتار تبدیل شده است؛ بیابانی که منشاء ریزگرد و سایر آلودگی‌های زیست‌محیطی استان است. با روی کار آمدن دولت یازدهم که عنوان دولت محیط‌زیستی را به‌خود اطلاق کرد هامون‌نشینان بیش از هر زمان دیگری به احیای هامون امیدوار شدند. این امید ناشی از آن بود که دولت یازدهم نخستین مصوبه هیأت دولت را به احیای دریاچه ارومیه اختصاص داد اما برخلاف آنچه تصور می‌شد احیای هامون به فراموشی سپرده شد. حالا حسن روحانی، رئیس‌جمهور، احیای ارومیه را از افتخارات دولت خود می‌داند باوجود این، هامون همچنان در انتظار تدبیر برای گره‌گشایی از معضل حقابه‌ای است که افغان‌ها بیش از 20سال است از رها‌سازی‌ آن دریغ می‌کنند.
نگاهی به عملکرد مسئولان محیط‌زیست و وزارت نیرو و وزارت خارجه در ارتباط با هامون نشان می‌دهد مسئولان ذیربط در این زمینه تنها به نمایش و شعار بسنده کرده‌اند. برای نمونه، معصومه ابتکار، رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست، که پس از 8سال دوری از مسند ریاست سازمان محیط‌زیست دوباره در دولت یازدهم سکان هدایت محیط‌زیست کشور را برعهده گرفت، چهارم دی‌ماه 92در سفر به سیستان و بازدید از دریاچه هامون با اشاره به برنامه‌های این سازمان برای احیای هامون اعلام کرد که «زندگی به هامون بازمی‌گردد و دوباره شاهد حضور مردم برای امرارمعاش در این منطقه خواهیم بود». 2سال بعد از این اظهارات(30تیرماه 94) مدیر وقت طرح حفاظت از تالاب‌های ایران از احیای دریاچه هامون در سال 96خبر داد و گفت که با اجرای برنامه جامع مدیریتی برای تالاب هامون، این تالاب احیا می‌شود. اما نقطه عطف این اظهارات، اظهارنظر عیسی کلانتری است. او که بعد از معصومه ابتکار، بر مسند ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست تکیه زد 23مهرماه 97اعلام کرد که «هامون دیگر هامون نمی‌شود».

چرا هامون، هامون نمی‌شود 

 هامون در زمان پرآبی بالغ بر 10میلیارد مترمکعب آب داشت. بنا به اعلام کارشناسان، 3820کیلومترمربع از عرصه‌های تالابی هامون که در سرزمین ایران واقع شده سالانه به 1.5تا 2.5میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد که قرار بود این نیاز آبی از طریق دستگاه دیپلماسی پیگیری شود تا دولت افغانستان حقابه هامون را رهاسازی کند. اما طی همه این سال‌ها، دستگاه دیپلماسی کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست نتوانسته‌اند اقدامی برای رهاسازی حقابه هامون انجام دهند.  هفدهم دی‌ماه 92رئیس وقت کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی درباره حقابه هامون به همشهری گفت: «معضل هامون معضلی بین دولت ایران و افغانستان است که باید مسئولان با راهکارهای مناسب از این معضل گره‌گشایی کنند. باید با افغانستان به این تفاهم برسیم که تمام پیمان‌های منطقه‌ای مبنی بر تأمین حقابه هامون که پیش از این بین ایران و افغانستان منعقد شده لازم‌الاجرا باشد. وزارت امور خارجه و نیرو باید تمام هم و غم خودشان را برای دستیابی به این تفاهم به‌کار بندند.» عباس رجایی افزود: «به‌نظر می‌رسد وزارت نیرو و امورخارجه موضوع هامون را با جدیت دنبال نکرده‌اند در نتیجه حق و حقوق مردم ما استیفا نشده است. این دو وزارتخانه باید تلاش کنند، مجلس شورای اسلامی هم این مسئله را پیگیری می‌کند.» این مستندات نشان می‌دهد اراده‌ای برای احیای هامون وجود ندارد و هامون‌نشینان باید به سیلاب‌های فصلی دلخوش باشند و دعا کنند که بارش‌ها ادامه داشته باشد.

روزگار پرآبی هامون 

آمارهای سازمان شیلات نشان می‌دهد هامون‌نشینان در دوران ترسالی، هر سال15هزار تن ماهی صید می‌کردند و هامون سالانه یک‌میلیون و 400هزار تن علوفه ارزانی هامون‌نشینان می‌کرد. 115هزار راس گاو سیستانی در سفره آباد هامون می‌چریدند و به مدد نیزارهایی که در هامون رشد می‌کند صنایع‌دستی رونق داشت و زندگی به هامون‌نشینان لبخند می‌زد اما اکنون آن دریای پهناور به بیابانی به وسعت 570هزار هکتار تبدیل شده و مدت‌هاست که هامون‌نشینان در نبود تدبیر و بی‌توجهی مسئولان به مهاجرت ناگزیر تن داده‌اند. آنها سرزمین آبا و اجدادی خود را ترک می‌کنند؛ آواره شهرهای دیگر می‌شوند و غم غربت به جان می‌خرند تا لقمه نانی تأمین کنند. سفره که خالی باشد چه باید کرد؟ به‌ویژه آنکه گردوغبار هم مجالی برای نفس کشیدن برجای نگذاشته باشد.