سیل غافلگیرمان کرد

مهدیه تقوی راد ـ خبرنگار

موج سیلاب در بسیاری نقاط کشور ازجمله لرستان، گلستان و حتی خوزستان کمی فروکش کرده است و تا حدودی خطرات اساسی برای زیر آب رفتن شهرهای سوسنگرد، اهواز و... رفع شده و همین موضوع باعث شده که بحث‌های کارشناسی درباره دلایل بروز سیلاب، میزان خسارت‌های آن، ضعف‌ها و قوت‌ها در مدیریت بحران و... جدی‌تر دنبال شود. در همین حال روز گذشته رئیس‌جمهور در حکمی به «محمود نیلی احمدآبادی» رئیس دانشگاه تهران ماموریت داد تا ریاست «هیأت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها» با عضویت شخصیت‌های علمی مستقل و خبره در تخصص‌های مرتبط را به‌عهده بگیرد و ظرف 6‌ ماه «گزارش ملی» این رخداد را ارائه کند. در بخشی از این حکم آمده است: «سیلاب پدیده‌ای طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است، اما کاهش خسارات و بهره‌مندی از فواید مترتب بر سیلاب، تابع میزان آمادگی‌های کشور است. تاب‌آوری ایران در مواجهه با حوادث طبیعی باید افزایش یابد، از تکرار اشتباهات و کاستی‌ها جلوگیری شود و ظرفیت مدیریت سیلاب در این اقلیم خشک و نیمه خشک به حداکثر برسد.» همچنین در بخش دیگری از حکم نوشته شده: «مردم حق دارند پاسخ‌های علمی، معتبر و دقیق درباره ابعاد مختلف این سیلاب‌ها، میزان آمادگی کشور در مقابل سیلاب، شیوه مدیریت بحران، برآورد خسارات و شیوه جبران خسارات و اصلاحات ضروری برای افزایش آمادگی ملی در برابر سیلاب را دریافت کنند.» رئیس جمهو در حکم خود سؤالاتی را مطرح کرده و خواستار پاسخگویی گزارش ملی به آنها شده است:« علل و عوامل مرتبط با آمادگی و مدیریت سیلاب در حوزه‌های هواشناسی و اقلیم‌شناختی، محیط‌زیستی، زیرساختی، مدیریت منابع آب و سازه‌های آبی، وضعیت مدیریت بحران، امداد و نجات و ارتباطات بحران پس از وقوع سیلاب، ابعاد اقتصادی، حقوقی، اجتماعی، فرهنگی، ارتباطی، و مدیریت ریسک و بیمه سیلاب، اصلاحات ساختاری و قانونی برای افزایش تاب‌آوری و توان ملی در مدیریت سیلاب و...» در این بین همچنین روز گذشته سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور هم میزبان نشستی تخصصی برای بررسی «مدیریت سیلاب» بود و گروهی از کارشناسان و مسئولان مدیریت بحران به بررسی سیل اخیر، دلایل آن و اثراتش پرداختند که در زیر مباحث آن را می‌خوانید.


سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور با بیان اینکه 5 روز قبل از بروز حادثه سیل از سوی سازمان هواشناسی اطلاعیه‌ای را دریافت کردیم، گفت: به‌دنبال این اطلاعیه، اخطاریه‌ای مبنی بر وقوع سیل دریافت شد که بعد از آن 25استان درگیر شرایط جوی شدند و در برخی روزها نیز 31استان کم و بیش درگیر بارش‌ها شدند.
به‌گزارش همشهری، بهنام سعیدی ادامه داد: در حادثه اخیر سیل 235شهر و 4هزارو304 روستا درگیر سیل شدند که در برخی مکان‌ها عنوان می‌شد سیلاب بازگشت 200ساله داشته و کم‌سابقه بوده است.
وی با اشاره به آب ورودی به سدهای کشور، گفت: از ابتدای سال آبی - مهر97 - تا قبل از بارش‌های اخیر جمعا 42میلیارد مترمکعب آب وارد سدها شده که در 3هفته بعد از ورود سامانه بارشی به کشور 14میلیارد مترمکعب آب وارد سدها شد. همچنین حجم خروجی آب از سدها 31میلیارد مترمکعب بوده که سال گذشته این مقدار 13میلیارد مترمکعب بود.
سعیدی با بیان اینکه در استان گلستان شاهد آبگرفتگی بودیم اما در شهرهای معمولان و پلدختر آسیب‌ها بسیار زیاد بود، گفت: رودخانه معمولان می‌تواند 1800مترمکعب آب بر ثانیه از خود عبور دهد اما در زمان بارندگی 3500مترمکعب بر ثانیه عبور داد و رودخانه پلدختر نیز توانایی عبور 2400مترمکعب آب بر ثانیه را دارد که در زمان وقوع حادثه 5000مترمکعب بر ثانیه آب را عبور می‌داد.
وی ادامه داد: مهم‌ترین راهبرد در مدیریت بحران حفظ و نجات جان انسان‌هاست. در استان خوزستان 21روز با چنگ و دندان شهرها و روستاها را نگه‌داشتند. همچنین 300روستا را تخلیه کردند تا آمار تلفات بالا نرود.  سعیدی با اشاره به ذخیره آب پشت سدها نیز گفت: ذخیره آب پشت سدها 76درصد است که نسبت به سال گذشته 57درصد رشد داشت. همچنین 44تالاب کشور بین 40 تا 100درصد آبگیری شده‌اند. دریاچه ارومیه نیز افزایش 50درصدی آبگیری را داشته است. در کل بارندگی‌های اخیر می‌تواند در کاهش میزان گرد‌و‌غبار کاهش مؤثر و تأثیر خوبی بر کشاورزی و دامداری داشته باشد.
وی درخصوص صدماتی که به شبکه برق و آب و گاز نیز وارد شده، گفت: 2350روستا قطعی برق داشتند که اکنون 60روستا برق ندارند و برق باقی مناطق وصل شده‌است. تعداد روستاهایی که برق ندارند یا به‌طور کامل تخریب شده‌اند یا به‌دلیل احتمال برق‌گرفتگی برق آنها قطع شده است. به گفته وی، 120شهر و 3878روستا نیز آب نداشتند که الان 150روستا آب ندارند. به این دلیل که با قطع برق، ‌آبرسانی هم متوقف شده اما با آبرسانی سیار و آب معدنی، آب مورد نیاز این مناطق تأمین می‌شود.
سعیدی ادامه داد: 35هزار مشترک گاز، 311روستا و 4شهر گازرسانی به آنها قطع شده بود که الان گاز وصل شده است. همچنین با کمک هلال‌احمر به 300هزار سیل‌زده توسط هلال‌احمر اسکان اضطراری داده شد.
به‌گفته وی، 40 فروند بالگرد سپاه و ارتش به‌صورت لحظه‌ای امدادرسانی کردند و 30بالگرد هلال‌احمر نیز مشغول امدادرسانی به سیل‌زدگان هستند.
وی تصریح کرد: در کل بیش از 40هزار واحد مسکونی نیاز به ساخته‌شدن و 40هزار واحد مسکونی نیاز به تعمیرات دارند.


باید مدیریت حوضه آبریز داشته باشیم
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بااشاره به وقوع سیل در استان گلستان گفت: سیلاب گلستان مدیریت غافلگیرشده را داشت چراکه حوضه‌های آبگیر در طولانی‌مدت مدیریت نشده و سیلاب‌ها تشدید پیدا کرد؛ به همین دلیل سیلاب‌ها حجم قابل‌توجهی از رسوب را به‌همراه داشت.
به گزارش همشهری، محمدابراهیم بنی‌حبیب گفت: در راه‌آهن آق‌قلا نیز شاهد عدم رعایت ضوابط در ابنیه فنی بودیم، به همین دلیل معتقدیم مدیریت، غافلگیر شده بود و زمان را برای مدیریت سیلاب از دست داد.
وی با اشاره به کارایی پایین سدهای استان گفت: سد وشمگیر تنها 4درصد در کاهش سیلاب مؤثر بود چراکه رسوب زیادی در پشت دریچه‌های این سد جمع شده بود و به همین دلیل نتوانستند دریچه‌های سد را باز کنند. سدهای بوستان و گلستان نیز هرکدام 35 و 55 درصد توانستند سیلاب را کنترل کنند.
بنی‌حبیب تاکید کرد: اگر مدیریت حوضه آبریز را انجام ندهیم قطعا سدها نمی‌توانند جوابگوی بحران در زمان وقوع سیل باشند. همچنین برای مدیریت سیلاب احتیاج به برنامه عملی لازم داریم. در زمان وقوع سیلاب فرصت برنامه‌ریزی وجود ندارد و باید از سناریوهایی که از قبل آماده شده یکی را انتخاب و براساس آن عمل کرد.
این استاد دانشگاه با اشاره به سیل شیراز نیز گفت: سیل شیراز بی‌خبری از حادثه بود چراکه پهنه قانونی و بستر طبیعی رودخانه تبدیل به پارک و خیابان شده است.
بنی‌حبیب ادامه داد: در هنگام وقوع سیل در شیراز هیچ اقدامی نتوانستند انجام دهند و بحران را جمع کنند. به گفته وی در سیلاب لرستان نیز اگرچه مسئولان از وقوع آن اطلاع داشتند اما لرستان در مقابل سیلاب بی‌دفاع بود و مدیریت بحران بعد از وقوع سیل به‌علت تخریب جاده‌ها و پل‌ها با تأخیر همراه بود.
بنی‌حبیب ادامه داد: دولت از وقوع سیلاب در خوزستان نیز کاملا مطلع بود به همین دلیل عالی‌ترین مقامات کشوری به این استان رفتند تا بتوانند سیلاب را مدیریت کنند اما درنهایت ناچار شدند سیلاب را به سمت روستاها و کشتزارها هدایت کنند تا بتوانند شهرها را نجات دهند. وی ادامه داد: مدیریت سیستمی سیلاب در خوزستان باعث تشدید سیل شد. در این استان با وجود سدهای بزرگی همچون دز، کارون و کرخه خسارات سیل اجتناب‌ناپذیر بود.



به آمایش سرزمین بی‌توجهیم

مشاور رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور نیز در این نشست تخصصی با بیان اینکه برخلاف تصور عموم وقوع سیل رتبه اول سوانح در کشورمان را دارد، گفت: زلزله و تصادف جاده‌ای در رتبه‌های دوم و سوم سوانح کشورمان قرار دارند. علیرضا قراگوزلو با بیان اینکه 3 دسته از عوامل باعث بروز سیل هستند، گفت: عوامل جوی همانند وقوع ناپایداری‌های شدید آب‌و‌هوایی، جوی، بارش باران شدید و مداوم و ذوب شدن ناگهانی برف از عوامل بروز سیل هستند.  وی با اشاره به عوامل فیزیکی بروز سیل در کشورافزود: ویژگی‌های متفاوت در انواع اراضی و خاک، نفوذ‌پذیری خاک و شیب زیاد در مناطق تحت بارش و وضعیت فرسایش زمین از دیگر عوامل بروز این حادثه است. به گفته وی، آب به سدهای دز، کارون و کرخه وارد و از هورالعظیم و بهمن‌شیر در اروند خارج می‌شود که یک سد اشتباه به منظور شیرین کردن آب روی بهمن‌شیر زده شد و دیگری هورالعظیم که بسته شده بود. همین اشتباهات باعث بروز مشکل در این منطقه شد. من معتقدم سدها برای مدیریت سیلاب در خوزستان کافی نیستند. قراگوزلو با اشاره به سومین عامل در بروز سیل تأکید کرد: بهره‌برداری نامناسب از اراضی، تخریب روزافزون جنگل‌ها، احداث جاده‌ها در مناطق مسکونی و مستعد سیل، مکان‌یابی نامناسب برای ساخت آبگیرها و سدها، تجاوز به حریم رودخانه‌ها و عدم لایروبی به‌موقع رودها از عوامل انسان‌ساخت در بروز سیلاب هستند. وی با اشاره به ساخت سد روی بهمن‌شیر گفت: زمانی که تصمیم به ساخت این سد گرفته شد تمام تأکیدشان ‌روی احداث این سد و آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی توسعه در نظر گرفته نشد، نتیجه این اقدام اتفاق اخیر در سیل خوزستان است. در حالی که اگر براساس روال منطقی و طرح آمایش سرزمین نقشه‌سازی کرده و همه اطلاعات را در مجموعه و نظام برنامه‌ریزی قرار داده، داده‌ها را تحلیل و از شرایط محیط‌زیست مطلع باشیم و بعد تصمیم به سدسازی در محل‌ها بگیریم شاهد چنین حوادثی نخواهیم بود.