نگاه
راهکار ساده حفاظت در مقابل سیل
حسین آخانی/ استاد‌گیاهشناسی دانشگاه تهران
به برکت بارندگی‌های اخیر، بسیاری از گیاهان خودرو در پارک‌ها، رفیوژهای اتوبان‌ها، فضاهای خالی مناطق مسکونی و خرابه‌ها رویش کرده‌اند. این سبزی طبیعی هدیه‌ای است به مردم که با بارندگی‌های اخیر به غنای ذخیره بذری در سال‌های آینده کمک می‌کند و با ترسیب کربن، هوای ما را مطبوع‌تر می‌کند. علاوه بر آن، باعث تکثیر فون و به‌خصوص حشرات بومی می‌شود. بذر آنها منبع مهمی برای غذای پرندگان است. این گیاهان بعد از آنکه خشک شدند، بذرهای آنها در خاک ذخیره و لاشه آنها با تبدیل به گیاهخاک، باعث تقویت خاک می‌شوند.
متأسفانه مشاهده می‌شود که کارگران پیمانکاران فضای سبز به دستور مافوق به جان این گیاهان خودرو می‌افتند. از نظر آنها هر گیاهی که به فرمان و صرف آب و پول آنها در‌نیاید، علف هرز است و باید از بین برود. این در حالی است که طبق اصول تعریف‌شده سازمان بهداشت جهانی، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فضای سبز، حفظ تنوع زیستی بومی است.
ماده60 برنامه سوم توسعه شهر تهران، به‌طور مشخص شهرداری را موظف به حفظ ذخایر ژنتیک بومی و لکه‌های طبیعی سبز کرده است. بند 1 ماده61 هم شهرداری را موظف به شناخت و تحلیل گونه‌های گیاهی موجود در شهر و بند3 نیز شهرداری را ملزم به شناسایی و انتخاب الگوی بهینه گونه‌های گیاهی متناسب با اقلیم تهران کرده است.
مقام معظم رهبری هم در سخنان خود در روز درختکاری به موضوع بسیار مهمی درخصوص عدم‌کاشت گونه‌های مضر اشاره کردند که در دنیا از محورهای اساسی حفظ تنوع زیستی بومی است. خطر گونه‌های مهاجم و مضر می‌تواند خسارت‌های زیادی به طبیعت و حتی زندگی مردم بگذارد. نمونه بارز آن حضور گونه مهاجم سفید‌بالک است که سال‌ها در تهران باعث مزاحمت شده بود. این روزها دانشمندان به خوبی می‌دانند که راه جلوگیری از ورود گونه‌های مهاجم، تقویت فون و فلور بومی است. درصورت حفظ لکه‌های طبیعی سبز، حشرات بومی و مفید تکثیر می‌شوند و مانند دژی محکم جلوی ورود گونه‌های خارجی آسیب‌زا را می‌گیرند. در واقع فون و فلور بومی مانند یک سیستم خود‌ایمنی برای سلامت یک اکوسیستم هستند، به همین دلیل در کنوانسیون تنوع زیستی به‌شدت در مورد خطرهای گونه‌های مهاجم تذکر داده شده است.
نکته مهم دیگری که لازم است مدیریت فضای سبز در تهران و دیگر شهرها به آن توجه جدی داشته باشند، تأکید بر حفظ پوشش گیاهی برای جلوگیری از فرسایش خاک و همچنین احیای رود‌دره‌هاست. بیشترین خسارتی که در سیل‌های اخیر به کشور وارد شد، ناشی از 2عامل مهم بود؛ یکی تخریب پوشش طبیعی که باعث جذب آب باران و همچنین تثبیت خاک و دیگری، نابودی مسیل‌ها و تبدیل آنها به پارک، پارکینگ، جاده، خیابان و دیگر سازه‌های شهری است.
این تغییر کاربری باعث شده است که با کوچک‌ترین بارانی، جریان شدید آب به سیل تبدیل شود و مانند آنچه در شیراز اتفاق افتاد، مردم بی‌گناه را قربانی کند. مدیران شهری به‌خصوص سازمان‌های مسئول ایجاد فضای سبز به پارادایم جدیدی نیاز دارند که در آن استفاده از توانمندی‌های طبیعی و به حداقل رساندن دخالت‌های انسان از بارزترین ویژگی‌های آن است. در شمال تهران، برخلاف آنچه گفته می‌شود، ایجاد جنگل مصنوعی در شیب‌های تند با گونه‌های غیربومی باعث ناپایداری خاک می‌شود و مانعی برای سیل نخواهد بود، بلکه حفظ پوشش‌های طبیعی که از گون، بادام وحشی، استپا و صدها گونه بومی دیگر تشکیل شده است، ذره‌ذره خاک را نگه می‌دارند و قطره قطره آب باران را در خود جذب می‌کنند.
لذا اگر با جلوگیری از چرا و یا ساخت‌وساز این پوشش‌ها حفظ شوند، در حفظ شهر در شرایط شدید بارانی کمک کرده در شرایط خشک نیز از بلند‌شدن گرد و خاک جلوگیری می‌کنند.
نکته مهم دیگر که لازم است به آن توجه شود، تراوایی (نفوذپذیری) سطوح در شهر است. آسفالت و بتن، باعث جلوگیری از نفوذ آب به خاک می‌شود و طبیعی است با هر باران شدیدی، رواناب‌های زیادی در شهر راه می‌افتد. درحالی‌که شهر تهران که طبق آخرین تحقیقات در معرض فرونشست شدید زمین است، باید فضای سبزی داشته باشد که قادر به جذب آب باشد. لذا ایجاد فضاهای طبیعی و خاکی بیشتر در بین ساختمان‌ها و خیابان‌ها و لحاظ‌کردن تراوایی در فرش‌بندی پیاده‌روها امکان نفوذ آب را فراهم می‌کند. بدین شکل است که باران فرصتی می‌شود برای شهرهایی که منابع آب‌های زیرزمینی آنها در این سال‌ها افت شدیدی داشته است.
