3 راهکار پیشگیری از سیل در مازندران

اشکان جهان‌آرای|  ساری-خبرنگار:


خسارت‌های سیل در شمال کشور هر چه می‌گذرد، بیشتر به چشم می‌آید، به همین میزان اظهارنظرها در مورد دلایل وقوع سیل نیز بیشتر می‌شود. تقریبا از همان روزهای نخست دیدگاه‌های مختلفی در مورد دلایل وقوع سیل در مازندران و گلستان مطرح شد. افراد مختلفی از زوایای مختلف به این موضوع پرداختند و دراین‌باره اظهار نظر کردند.

 این اظهارنظرها قطعا بیشتر هم می‌شود. حتی بعید نیست که مدتی بعد سیل مازندران و گلستان به موضوع پایان‌نامه‌های دانشگاهی پیوند بخورد و محور همایش‌های علمی شود، اما در بین این اظهارنظرها طبیعتا دیدگاه‌های متخصصان منابع آب دقیق‌تر و کاربردی‌تر خواهد بود. به‌ویژه پژوهشگران این حوزه که پس از سیل دست به تحقیقات میدانی زده‌اند و با حضور در محدوده رودخانه‌های طغیان‌کرده و مناطق سیل‌زده به ریشه‌یابی دلایل وقوع پرداخته‌اند.

یک استاد دانشگاه و دکترای علوم مهندسی آب معتقد است این‌که چرا سیل آمد پرسش درستی نیست و به جای آن باید پرسید چرا پیامدهای تخریبی سیل گسترده شده است؟ دکتر «بابک مومنی» در گفت‌وگو با همشهری با بیان این‌که مدیریت سیلاب، موضوعی بسیار مهم و پیچیده محسوب می‌شود، گفت: مدیریت بحران به این معنا نیست که پس از وقوع بحران وارد عمل شویم بلکه اقداماتی که پیش از وقوع بحران برای مدیریت انجام می‌شود، مساله است.


تفاوت در مدیریت

این پژوهشگر منابع آب با بیان این‌که در وقوع سیل اخیر نمی‌توان حجم بالای بارش‌ها را نادیده گرفت، بیان اظهار کرد: حجم بارش‌ها که در استان‌های دیگر بسیار اثرگذار بود، در مازندران هم بی‌تاثیر نبود. اعداد و ارقام از میزان بارندگی روزهای پایانی اسفند و اوایل فروردین را نمی‌توان نادیده گرفت. این میزان بارش در هر جای دنیا سیل ایجاد می‌کند، اما باید کنترل و مدیریت شود.

مومنی با تاکید بر این‌که نباید هنگام وقوع بحران به فکر مدیریت آن افتاد، گفت: مثل ژاپنی‌ها که برای وقوع زلزله همواره آماده هستند و با آن زندگی می‌کنند، ما هم وقتی در منطقه‌ای سیل‌خیز زندگی می‌کنیم باید آمادگی داشته باشیم تا با کمترین خسارت‌ها روبه‌رو شویم. این تفاوت در مدیریت است. مردم هامبورگ با سیل زندگی می‌کنند. رودخانه‌های اودر و راین در آلمان چند برابر کارون هستند. رودخانه‌های تجن و تلار و سیاهرود را اصلا با آنها نمی‌توان مقایسه کرد. این رودخانه‌ها وقتی مد به وجود می‌آید، چیزی نزدیک به یک متر و گاهی تا دو متر از شهر را زیر آب می‌برند، اما آیا هامبورگ بر اثر سیل نابود می‌شود؟ آنها تدبیر کردند و راه مدیریت سیل را یافته‌اند.

استادیار دانشگاه پیام نور مازندران با تاکید بر این‌که باید ببینیم کشورهایی که سیل‌خیز هستند چه اقدامی کرده‌اند، افزود: تجربه‌ای که پس از زلزله‌های رودبار و بم داشتیم همین بود که مسئولان پس از بحث‌های بیهوده دریافتند باید سراغ مطالعات و تقویت سازه‌ها و حل مساله پیش از وقوع بحران رفت. بارها دیدیم که سیل هم می‌تواند مشکل‌ساز شود. پس باید به فکر ساماندهی رودها باشیم، اما باز هم در فصل گرما با کاهش آب رودخانه‌ها یادمان می‌رود که طرحی به نام ساماندهی رودخانه‌ها اجرا نشده است و مدیریت سیلاب نداریم. 

وی ادامه داد: امروز حتی در برخی قوانین رسمی هم چالش‌هایی داریم که تجاوز به حریم رودخانه‌ها را قانونی می‌کند. برای مثال آب منطقه‌ای می‌تواند حریم رودخانه را برای کشت‌های علفی و غلات به صورت اجاره‌ای واگذار کند. باید به حریم و بستر رودخانه احترام بگذاریم و از قبل برای بحران‌ها و طغیان‌های رودخانه برنامه‌ریزی کنیم.


3 اصل برای مقابله با سیل

مومنی بر این باور است که مدیریت سیلاب در مازندران بر 3 اصل استوار است و اگر این 3 اصل مورد توجه قرار بگیرد و به درستی اجرا شود، شاهد چنین خسارت‌هایی نخواهیم بود. 
وی گفت: صرفا در مورد مدیریت سیلاب مازندران اظهارنظر می‌کنم و معتقدم که نسخه مناسب مدیریت سیلاب در استان توجه ویژه به تثبیت و ساماندهی رودخانه‌ها، احیای آب‌بندان‌ها و افزایش تراکم شبکه زهکشی است. با این 3 راهکار مساله حل می‌شود و مردم و زیرساخت‌ها را در مقابل سیل ایمن خواهیم کرد.

دکترای علوم و مهندسی آب در گرایش سازه‌های آبی پس از سیل اخیر پژوهشی‌های میدانی در محدوده 3 رودخانه تلار، سیاهرود و تجن انجام داده و تاکید دارد که راهکارهای مدیریت سیلاب در هر کدام از این رودخانه‌ها که در فاصله کمی از یکدیگر قرار دارند، متفاوت است. مومنی در این‌باره بیان کرد: عوامل ایجاد سیل برای هرکدام از این رودخانه‌ها باید جداگانه بررسی شود، ضمن این‌که هرکدام چالش متفاوتی در آینده دارند.


وضعیت متفاوت رودخانه‌ها

این پژوهشگر منابع آب گفت: اگر بخواهیم در حوزه تجن مشکل را حل کنیم باید با صاحبان صنایع و صنوف کنار تجن مذاکره کنیم. زهکش‌های طبیعی این منطقه حذف و همین امر مشکل‌ساز شده است. در حوضه تجن آبراهه‌ها به دلیل تصرفات حاشیه‌ای از مقاطع واقعی خودشان کمتر شدند. این مشکل در هر سه حوضه تجن، سیاهرود و تلار وجود دارد، اما پایانه تخلیه در تجن برخلاف سیاهرود و تلار مشکل نداشت. در تجن سازه‌های بین راهی شدت سیل را تشدید کرد.

استادیار دانشگاه پیام نور اظهار کرد: در رودخانه سیاهرود بستر را تقریبا از بین برده‌‌اند و در قسمت‌هایی اصلا چیزی از آن باقی نمانده است. در حریم رودخانه تلار اتفاقاتی افتاده و سازه‌هایی مانند برخی پل‌ها روی رودخانه وجود دارد که در بروز بحران تاثیرگذار هستند. البته در مورد تلار باید مطالعات مهندسی انجام شود و حتی شیب رودخانه در بالادست در مساله سیلاب مورد مطالعه قرار بگیرد. ضمن این‌که تراکم شبکه زهکشی این منطقه نیز به شدت معیوب است.

مومنی با بیان این‌که در صورت انجام نشدن مدیریت درست سیلاب، این احتمال وجود دارد که در این مناطق با بارندگی‌های کمتر نیز شاهد خسارت‌هایی باشیم، گفت: کاملا قابل پیش‌بینی است که رودخانه سیاهرود قائمشهر در حدفاصل روستای افراپل تا روستای پایین‌جاده با بارندگی معمولی هم سبب بروز خسارت در اثر سیلابی شدن و طغیان شود. چون بستر همان بستر است، اما دیواره‌های قبلی که وجود داشت، تحت تاثیر سیل تخریب شد. این مسیرها باید ساماندهی شوند و بستر رودخانه نیز تثبیت شود. عرض یک رودخانه با حجم آب سیاهرود در برخی نقاط به 5 متر و کمتر از آن می‌رسد. طبیعی است که وقوع سیل در این رودخانه سبب بروز خسارت و تخریب شود.


سازه‌های مزاحم

وی با اشاره به این‌که از حالا باید به فکر پیشگیری از بروز خسارت سیل باشیم، بیان کرد: برخی پل‌ها در سیل اخیر از عوامل اصلی وقوع سیل و آبگرفتگی مناطق مسکونی بودند. پل برج‌خیل در شهرستان سیمرغ یکی از همین سازه‌هاست که در کیاکلا وضعیت را بحرانی کرد و با مسدود شدن دهانه زیر پل، نقش یک سد را در مقابل حجم زیاد آب رودخانه ایفا کرد. در همین منطقه با این‌که میزان بارندگی‌ اواخر تعطیلات نوروز بیشتر از بارندگی‌ روزهای پایانی اسفند بود، مشکلی ایجاد نشد. 

در حالی که با بارندگی‌های اسفند کیاکلا شرایطی حاد پیدا کرد. دلیل بحرانی نشدن شرایط در بارندگی شدید دوم این بود که پیش از وقوع سیل و بسته شدن دهانه پل، یک دستگاه بیل مکانیکی به صورت دائم در حال پاک‌سازی دهانه بود و اجازه بسته شدن مسیر را نداد. مدیریت بحران همین است؛ یعنی پیش از وقوع بحران به فکر کنترل آن باشیم. این پژوهشگر منابع آب با بیان این‌که وضعیت‌های مشابه دیگری نیز در استان وجود دارد که می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد، گفت: اگر این حجم بارش در حوضه آبریز هراز اتفاق می‌افتاد با توجه به سد نیمه‌کاره‌ منگل که در این منطقه قرار دارد، خسارت‌های مالی و جانی بزرگی می‌توانست ایجاد کند.

رودخانه هراز، مشکلات رودخانه‌های تلار و سیاهرود و تجن را با هم دارد. تغییرات چهره دشت هراز زیاد بود و حجم تصرفات در این منطقه قابل توجه است.مومنی بیان کرد: ما شهرهایی در استان داریم که ممکن است روزی به وضعیت آق‌قلا دچار شوند. شهر بابل به علت موقعیت جغرافیایی چنین شرایطی دارد.پایین بودن کد ارتفاعی شهرهایی مانند بابل و بابلسر سبب می‌شود که در صورت آبگرفتگی شدید و بروز چنین سیلاب‌هایی در بالادست، تخلیه آب مشکل باشد. وضعیت نامناسب آق‌قلا در برابر سیل گلستان نیز از سال‌ها قبل پیش‌بینی شده بود، اما جدی گرفته نشد.