کتاب
لاک‌پشت پرنده طلایی در آشیانه ماند
دست خالی داوران از انبوه کتاب‌های کودکان و نوجوان سال 96
مرتضی کاردر/روزنامه نگار
هفتمین دوره جایزه لاک‌پشت پرنده برگزار شد اما هیچ کتابی موفق به دریافت نشان طلایی لاک‌پشت پرنده نشد و تنها 3 اثر به‌عنوان کتاب توانستند نشان نقره‌ای لاک‌پشت پرنده را کسب کنند. این اتفاق سبب شد تا به سراغ داوران و کارشناسان حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان برویم و وضعیت این کتاب‌ها را در سالی که گذشت از آنها جویا شویم.
هیأت داوران لاک‌پشت پرنده بیانیه‌ای منتشر کرد که در آن به بررسی وضعیت ادبیات کودکان و نوجوانان در سال گذشته پرداخته شده است.
در بخشی از بیانیه هفتمین دوره نشان لاک پشت پرنده آمده است: «گروه داوری لاک‌پشت پرنده پس از 7 سال داوری پیوسته کتاب‌های کودک و نوجوان و سنجش فراز و فرودهای کتاب‌های کودک و نوجوان ایران، با وضعیتی کاملا تازه روبه‌رو شده است که نیاز به تحلیل و ارزیابی جدی دارد. میان انبوه کتاب‌هایی که در سال ۱۳۹۶ در ایران نوشته و منتشر شده است، به‌ندرت می‌توان کتاب‌هایی را پیدا کرد که لاک‌پشت‌پرنده با خیال راحت روی شانه‌شان بنشیند اما آیا وضعیت ترجمه بهتر است؟ برخی از دستگاه‌های دولتی که پیش از این منابعی را برای حمایت از تولید و انتشار کتاب کودکان و نوجوانان اختصاص داده بودند، فعالیت‌های خود را شدیدا کاهش داده‌اند. این کاهش منابع برای کتاب کودک و نوجوان ایران که بخش بزرگی از آن به منابع دولتی وابستگی دارد، شرایط دشواری را فراهم آورده است. همزمان موجی از کتاب‌های پرفروش ترجمه‌ای که از الگوهای یکسان شکلی و محتوایی پیروی می‌کنند، با تبلیغات بسیار ویترین‌های کتابفروشی‌ها را پر کرده است و وسوسه چاپ‌های متعدد آن کتاب‌ها باعث شده است، برخی نویسندگان نیز به مترجمان یا شبیه‌سازان این آثار تبدیل شوند.»
عدم‌حمایت بخش دولتی از کتاب‌های کودکان و نوجوانان، موج کتاب‌های ترجمه براساس الگوهای واحد و ضعف در حوزه کتاب‌های تألیفی ازجمله مسائلی است که در بیانیه به آنها اشاره شده است.
در سال‌های اخیر ناشران بزرگی در حوزه کودک و نوجوان به میدان آمده‌اند که کتاب‌های بسیار زیادی را منتشر کرده‌اند؛ یعنی به‌عبارتی بخش خصوصی توانسته است با وجود مشکلاتی که گریبان نشر ایران را گرفته است، بخش قدرتمندی باشد که بی‌نیاز به حمایت دولت کار خود را پیش ببرد. آیا نیازی به بازگشت دوباره و تصدی بخش دولتی وجود دارد؟ الگوی واحد در کتاب‌های ترجمه یعنی چه؟ آیا انبوه کتاب‌های منتشر شده در سال اخیر آن‌قدر ضعیف بوده‌اند که هیچ‌کدامشان نتوانسته‌اند چشم داوران و کارشناسان لاک‌پشت پرنده را بگیرد.
شتاب دشمن کیفیت
نلی محجوب، مترجم حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان و یکی از اعضای هیأت داوران لاک‌پشت پرنده در پاسخ به این پرسش‌ها می‌گوید: «کیفیت ترجمه‌ها به‌شدت افت کرده است. توجه ناشران به کتاب‌هایی است که مورد استقبال بازار قرار بگیرد و آنها برای رساندن کتاب‌ها به بازار با هم رقابت می‌کنند و فرایند تولید کتاب شدت بیشتری گرفته است. شتاب زیاد ضریب خطاها را بیشتر می‌کند. ما با ترجمه‌های سهل و ساده‌ای مواجه بوده‌ایم که معلوم است با شتاب انجام شده است. در این شتاب توجه به کیفیت مغفول می‌ماند و ناشران کار چندانی برای ویرایش متن‌ها انجام نمی‌دهند و کتاب به همین شکل به‌دست مخاطبان کودک و نوجوان می‌رسد.»
مسئله دیگری که محجوب به آن اشاره می‌کند رقابت بر سر ترجمه‌های کتاب‌های مشابه است؛ چند ترجمه از یک کتاب؛ اتفاقی که در حوزه ادبیات داستانی نیز در سال‌های اخیر بسیار پیش آمده است. محجوب می‌گوید: «ناشران بخش خصوصی متوجه جایزه‌های بین‌المللی شده‌اند. اما هر کتابی که جایزه بین‌المللی می‌گیرد لزوماً مناسب ترجمه نیست و نمی‌تواند به نیاز کودکان و نوجوانان ایرانی پاسخ دهد. همچنان‌که هر کتاب ایرانی که در اینجا مورد توجه مخاطبان قرار می‌گیرد به درد ترجمه نمی‌خورد. در بخش کتاب‌های تألیفی ما آثار کمی تولید شده‌اند یا اینکه نفس تازه در آثار نویسندگان ایرانی امسال کمتر بوده است.»
تولید کتاب‌های مشابه
مریم محمدخانی، کارشناس حوزه ادبیات کودک و نوجوان و از اعضای هیأت داوران لاک‌پشت پرنده در این‌باره می‌گوید: «مسئله تولید کتاب‌های مشابه فقط محدود به ترجمه‌های مشابه نیست. تا کتابی در بازار با موفقیت مواجه می‌شود ناشران دیگر شروع به تولید کتاب‌هایی براساس همان الگوی داستانی، همان شخصیت‌ها و همان ساختار می‌کنند و در عمل می‌بینیم که مثلاً در یک سال 10 کتاب با یک مدل تولید شده‌اند.»
چنان‌که گذشت پرقدرت شدن بخش خصوصی و بزرگ شدن ناشران علی‌القاعده باید اتفاق خوبی باشد. همین که ناشران بدون نیاز به بخش دولتی توانسته‌اند سرپا بمانند و کار خود را گسترش دهند. اما مقصود داوران از غیبت بخش دولتی چه بوده است؟ نلی محجوب می‌گوید: «مجموعه‌ای از اتفاقات در این حوزه است که می‌تواند به رشد و گسترش کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان کمک کند. مسئله فقط ناشران دولتی یا خصوصی نیست. ساعت‌های کتابخوانی در مدرسه‌ها حذف شده یا خیلی کم شده است. آموزش و پرورش به‌عنوان نهاد دولتی که به دانش‌آموزان دسترسی دارد و می‌تواند کتاب را به‌دست بسیاری از بچه‌ها برساند، معیارهای خاصی برای انتخاب کتاب دارد که شامل همه ناشران و همه کتاب‌های این حوزه نمی‌شود و کانون پرورش فکری کودکان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ناشران بخش دولتی در سال گذشته فعالیت چندانی نداشته است.»
مریم محمدخانی نیز می‌گوید: «اصلاً حرف ما درباره حمایت بخش دولتی نیست، بلکه چنان‌که در بیانیه آمده است غیبت بخش دولتی به‌عنوان یکی از ناشران کتاب‌های کودکان و نوجوانان در یک سال اخیر است. غیبت شاید ناشی از بی‌توجهی به این حوزه باشد.»
کتاب خوب یا کتاب پرفروش
اما آیا وضعیت کتاب‌های کودکان و نوجوانان همین‌قدر که در بیانیه لاک‌پشت پرنده آمده ناخوشایند است و از میان انبوه کتاب‌هایی که در این حوزه منتشر می‌شود کتابی نبوده است که بتواند چشم داوران را بگیرد؟
مریم محمدخانی می‌گوید: «کتاب‌هایی در فهرست لاک‌پشت پرنده می‌آیند و کتاب‌هایی می‌توانند نشان طلایی یا نقره‌ای را کسب کنند. در فصل‌های گذشته کتاب‌های زیادی از ناشران توانستند به فهرست لاک‌پشت پرنده راه پیدا کنند اما کتابی نتوانست نشان طلایی را از آن خود کند. کار ما توصیف وضعیت است. وضعیت امسال کتاب‌های کودکان و نوجوانان به‌نظر ما اینگونه بوده که در بیانیه آمده است. قطعاً بخشی از آن به مشکلات اقتصادی برمی‌گردد یا توجه ناشران خصوصی به بازار و تلاش برای تولید کتاب‌های پرفروش. این حرف لزوماً به این معنا نیست که وضعیت حتماً وضعیت بدی است؛ نه، همین اتفاق‌ها یا مسائل اقتصادی سبب تغییر وضعیت و رویکرد ناشران می‌شود و حتی خلاقیتشان را بیشتر می‌کند تا از وضعیت موجود گذر کنند.»
کانون زنده است
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد دولتی متولی ادبیات کودکان و نوجوانان همواره مورد توجه بسیار بوده است. بسیاری از نویسندگان این حوزه از کانون به جامعه ادبی معرفی شده‌اند و هنوز هم کانون مرکزی است که آثار ماندگار ادبیات کودکان و نوجوانان را منتشر می‌کند. حامد رهنما مدیر روابط عمومی کانون درباره وضعیت انتشارات کانون می‌گوید: «تغییر مدیریت کانون در اسفندماه گذشته اتفاق افتاد. طبیعی بود که استقرار مدیریت جدید قدری زمان ببرد. ما نمایشگاه سال گذشته را در اردیبهشت پشت سر گذاشتیم و بعد به بررسی کتاب‌هایی که در فهرست انتظار برای انتشار بودند پرداختیم. شاید این فرایند قدری سبب تأخیر شده باشد اما مجموعاً در انتشارات کانون چه در حوزه کتاب‌های چاپ اول و چه در تجدید چاپ کتاب‌ها شاهد وقفه نبوده است.»
حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان حوزه‌ای است که شاید نیازمند عزم و اراده نهادهای گوناگون است؛ از آموزش و پرورش گرفته تا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شورای کتاب کودک و مؤسسه‌ها و نهادها و ناشران دولتی و خصوصی که در این حوزه فعالیت می‌کنند. شاید بیانیه لاک‌پشت پرنده هشداری باشد تا عزم عمومی برای این حوزه جزم شود تا از بروز اتفاقات ناخوشایند پیشگیری شود.
لاک‌پشت پرنده را بشناسیم
«لاک‌پشت» پرنده یکی از اتفاق‌های مهم حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان است. گروهی از کارشناسان و نویسندگان حوزه ادبیات کودک کتاب‌های منتشر شده را ارزیابی کرده و فهرستی از کتاب‌های منتخب منتشر می‌کنند و در نهایت در پایان سال به کتاب‌های منتشر شده از 3تا 5 لاک‌پشت تعلق می‌گیرد و کتاب‌هایی نشان طلایی و نقره‌ای لاک‌پشت پرنده را دریافت می‌کنند و کتاب‌هایی که بیش از دوسوم آرای هیأت داوران را برای نشان‌های طلایی و نقره‌ای کسب کنند، موفق به دریافت آن می‌شوند.
در همینه زمینه :
