پایکوبی ابدی یک ذهن غمگین

محمدناصر احدی/خبرنگار

اگر از جایگاه فیلم «آواز در باران» در ژانر موزیکال باخبر باشید، دیگر برایتان عجیب نیست که این کلاسیک جاودانه یکی از منابع الهام دیمین شزل هنگامِ ساختِ فیلم محبوب «لا لا لند» بوده است. شزل نه‌تنها از ویژگی‌های بصری «آواز در باران» تأثیر گرفته بلکه این فیلم را برای بازیگران و سایر عوامل «لا لا لند» نمایش داده بود تا آنها راحت‌تر بتوانند به کیفیتی که مدنظر شزل بود برسند. شزل و همه کسانی که مفتون آهنگ‌ها و رقص‌های فیلم‌های موزیکال هستند احترام قلبی و عمیقی برای استنلی دانن قائل هستند که 21فوریه (2اسفند) در 94سالگی درگذشت.

استنلی دانن، کارگردان و طراح رقص، سال1924 در کلمبیای کارولینای جنوبی، از پدری که مدیر یک لباس‌فروشی بود و مادری که دخترِ مردی جواهرفروش بود، در خانواده‌ای یهودی متولد شد. او که در مدرسه مورد اذیت و آزار همکلاسی‌های یهودی‌‌ستیزش قرار می‌گرفت، از کودکی‌اش به‌عنوان دوره تنهایی و غمگینی یاد می‌کرد. استنلی کوچک، برای کنار آمدن با این انزوا، بیشتر وقتش را در سینماهای محلی به تماشای فیلم‌های وسترن، کمدی و هیجان‌انگیز می‌نشست. اما فیلمی که او را جادو کرد «Flying Down to Rio» با بازی فرد آستر و جینجر راجرز بود. دانن درباره اثر این فیلم بر زندگی‌اش گفته بود: «باید 40-30 باری این فیلم را دیده باشم. با دیدن این فیلم وارد دنیایی فانتزی می‌شدم که همه‌چیز در آن شاد، راحت، آسوده و حمایت‌شده بود و حس خوشبختی مرا لبریز می‌کرد.» 

او که تحت‌تأثیر فرد آستر به فراگیری دروس رقص پرداخت، در پاییز1940، به تشویق مادرش، برای محقق کردن رؤیای رقص روی صحنه، به نیویورک نقل‌مکان کرد و در آنجا هنگام حضور در یکی از اجراهای برادوی با جین کلی جوان آشنا شد. کلی که به‌سرعت به بازیگر محبوب نقش‌های مکملِ موزیکال‌ها بدل شد، به دانن کمک کرد تا نخستین کار مهمش را در سینما به‌دست آورد. کلی در این‌باره گفته: «استنلی به‌کار نیاز داشت و من هم به کسی نیاز داشتم که بتواند توضیح دهد من چه‌کار باید کنم تا برداشت‌ها درست از آب درآید.»
همکاری این دو با هم ادامه یافت تا در سال1949، با اعتماد رؤسای کمپانی مترو گلدوین مایر، آنها توانستند نخستین فیلم‌شان را به‌نام «در شهر» و با حضور خودِ کلی و فرانک سیناترا کارگردانی کنند. دانن به همراه فیلمبردار فیلم، هارولد راسن، صحنه‌ای را در خیابان‌های نیویورک فیلمبرداری کرد که شامل تکنیک‌های سینمایی پیشرویی می‌شد که تا آن زمان مشابهی نداشتند و فیلمسازان موج نو فرانسه، 10سال بعد، این تکنیک‌ها را باب کردند.

با موفقیت «در شهر»، دانن قرارداد هفت‌ساله‌ای با کمپانی مترو گلدوین مایر امضا کرد و 2فیلم بعدی‌اش را بدون حضور جین کلی ساخت. او در سال1951 با ساخت فیلم «عروسی سلطنتی» این فرصت را پیدا کرد تا بت دوره کودکی‌اش، فرد آستر را هدایت کند.

سال 1952، جین کلی  که با بازی در فیلم «یک آمریکایی در پاریس» در اوج شهرت دوران کاری‌اش قرار داشت  به دانن ملحق شد تا «آواز در باران» را با هم بسازند که بعدها به آرکی‌تایپ ژانر موزیکال تبدیل شد. ژرژ سادول، مورخ و منتقد سینما، درباره این فیلم در فرهنگ فیلم‌هایش چنین نوشته: «این فیلم بی‌شک یکی از بهترین موزیکال‌های دهه 50 است که از لحاظ ریتم، ساخت موزون و ترانه‌های خاطره‌انگیزش با «یک آمریکایی در پاریس» و از لحاظ فیلمنامه روان و سرشار از ذوق آدولف گرین و بتی کامدن با «در شهر» برابری می‌کند. زمینه آن، دهه پرغوغای1920 است و هجو‌ هالیوود در دوره آغاز استفاده از صوت، به جاذبه فیلم بسیار افزوده و علاوه بر آن شیرین‌کاری‌های عالی و متعدد تصویری و صوتی گیرایی آن را دو چندان کرده است.» سادول هم، مانند بسیاری از منتقدان، در انتهای نوشته‌اش جین کلی را «ذهن خلاق واقعی این فیلم» معرفی کرده است. اندرو ساریس، منتقد سینما، نیز دانن را کارگردانی بدون سبک شخصی می‌دانست که در فیلم‌های خوبش به همکارانش اتکا داشت. چنین موضع‌گیری‌هایی موجب دلخوری و ناراحتی دانن می‌شد، خصوصا که به اعتقاد او، کلی در دامن زدن به چنین قضاوت‌هایی نقش زیادی داشت. دانن معمولا با ناراحتی از کلی یاد می‌کرد و البته از نظر خودش نیز دلایل قانع‌کننده‌ای برای این کار داشت؛ از بُعد شخصی، کلی با همسر سابق دانن، جین کوین، ازدواج کرد که معلوم بود این اتفاق به مذاق دانن خوش نمی‌آید. از بُعد حرفه‌ای هم، دانن حس می‌کرد کلی حق یکسانی برای او در کارهای مشترک‌شان قائل نبود. هرچند کلی هرگز آشکارا به بدگویی از دانن نپرداخت. البته منتقدانی هم هستند که دانن را می‌ستایند. برای نمونه، دیوید تامسون در ستایش از دانن نوشته: «حتی وینسنت مینلی هم نمی‌تواند با هوای تازه هیجان‌انگیزی که از سکانس‌های خارج از استودیوی فیلم‌های دانن به مشام می‌رسد، رقابت کند.»
جز دیمین شزل، کارگردانانی مثل پدرو آلمودوار، گیلرمو دل تورو، ژان لوک گدار، استنلی کوبریک، مارتین اسکورسیزی، فرانسوا‌ تروفو، ادگار رایت، ویلیام فریدکین و چارلی چاپلین از ستایش‌کنندگان استنلی دانن بوده‌اند.

دانن آخرین فیلمش را در سال1999 ساخت و آخرین اجرایش را در سال2003 به‌روی صحنه برد، اما نام او برای همیشه در تاریخ سینما به‌عنوان کارگردان یکی از بهترین موزیکال‌های سینما باقی خواهد ماند.