فاخر یا مبتذل،نخبگان یا عوام؟

مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار

جدال میان هنر نخبه‌گرا و هنر عامه‌پسند همواره یکی از مسائل اصلی دنیای هنر بوده است. کدام هنر ذوق عامه را تربیت می‌کند و کدام هنر آن را تنزل می‌دهد؟ هنرمندان مخاطبان خود را از میان کدام طیف انتخاب می‌کنند و عموم مخاطبان به تماشای چه آثاری می‌نشینند؟ نهادهای سیاستگذار چه هنری را ترویج ‌کرده‌اند و هنرمندان به چه راهی رفته‌اند؟ 
علی قلی‌پور در کتاب «پرورش ذوق عامه در عصر پهلوی» به چنین پرسش‌هایی پاسخ می‌دهد. کتاب با محور قرار دادن مفهوم ذوق عامه و سیر تطور و دگرگونی این مفهوم در دوره‌های مختلف نگاهی کرده است به نهادهایی که از 1313 تا 1356 متولی امر فرهنگ و هنر و پرورش ذوق عامه بوده‌اند و شیوه‌های اثرگذاری هر کدام از آنها را بررسی کرده است. در عین حال فعالیت هنرمندان نخبه‌گرا و هنرمندان عامه‌پسند را نیز در این دوره‌ها پی‌گرفته است.
دوره مورد نظر ازاین‌رو درخور توجه و اهمیت است که دوره شکل‌گیری بسیاری از نهادهای هنری است که خیلی از آنها تا به امروز باقی مانده‌اند. استیلای حاکمیت و نهادهای حاکمیتی در این دوره، رونق اقتصادی بر اثر افزایش درآمد حاصل از فروش نفت، ورود نسل روشنفکران از فرنگ برگشته و به تبع آن آشنایی بیشتر ایرانیان با جریان‌های روز هنر در دنیا، اتفاقاتی مثل جشن هنر شیراز که سبب تعامل بیشتر هنرمندان جریان‌های پیش‌رو دنیا با ایران شد و... بازه زمانی مورد نظر را به یکی از تأثیرگذارترین دوره‌های فرهنگ و ایران تبدیل کرده است.
«پرورش ذوق عامه...» روایتی است از نهادهایی که حاکمیت در دوره‌های مختلف برای گسترش فرهنگ و هنر تأسیس کرده است و در مقابل بخش‌هایی که براساس تقاضای مخاطب عام شکل گرفته است، از انجمن آثار ملی تا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و تالار رودکی از یک سو و تئاتر لاله‌زار و استودیوهای فیلمفارسی و... از سوی دیگر. به اقتضای بحث‌ها بخش‌هایی از تاریخ رسمی و تاریخ شفاهی و غیررسمی هر کدام از این نهادها در فصل‌های گوناگون کتاب آمده است.
کتاب در عین حال به‌طور همزمان دیدگاه‌های روشنفکران و هنرمندان و کارگزاران حوزه هنر را درباره هنر برمی‌رسد؛ چه آنها که دیدگاه‌های حاکمیتی را ترویج می‌کردند و چه آنها که فارغ از خوشامد حاکمیت مروج هنر مورد علاقه خود بودند. روایت تقابل دیدگاه‌های روشنفکران و هنرمندان با یکدیگر فارغ از ارزش‌های تاریخی، به‌خودی‌خود جذاب و خواندنی است؛ به‌عنوان مثال قرائتی که هر کدام از این دسته‌ها از مفهوم ابتذال دارند.
با این همه، «پرورش ذوق عامه...» کتاب تاریخی صرف نیست بلکه بیشتر کتابی تحلیلی است و نه‌تنها رویکرد نویسنده از آغاز معلوم بوده است بلکه خیلی وقت‌ها از موضع روایتگر صرف خارج شده و تحلیل خود را درباره ماجراها به‌دست داده است.
«پرورش ذوق عامه...» حاصل پژوهشی طولانی است. نویسنده کتاب برای پیگیری ایده خود منابع بسیاری را دیده است که خیلی از آنها امروز در دسترس نیست و یافتنشان دشوار است و از این جهت نیز کتابی است کم‌نظیر. نمونه‌های چنین پژوهشی درباره دوره معاصر کمتر انجام شده است. دیر نیست که کتاب با وجود قیمت گرانی که دارد به یکی از منابع اصلی پژوهشگران و دوستداران تاریخ هنر معاصر تبدیل شود.