اسپند واپسین ماه سال

میرجلال‌‌الدین کرازی/ مدرس دانشگاه و نویسنده
اسفند ریخت دیگرگون شده اسپند است که در زبان پارسی هم، نام واپسین ماه سال است و هم نام دانه‌ای که ایرانیان برای پرهیز از چشم زخم بر آتش می‌افشانند.

ریخت کوتاه شده اسفند یا اسپند، سپند هم چندی است در معنای کهن واژه در زبان فارسی روایی یافته. معنی پاک از این گونه است. اما این نام به راستی در آیین کهن ایرانیان نام یکی از 5 فرشته بزرگ در آیین زردشتی است.

این 5 فرشته به راستی 5 ویژگی بنیادین اهورا مزدا را به نمود می‌آورند. نام اوستایی این فرشته سپانتا آرمئیتی است. بخش نخستین، سپنتا همان است که اسپند و سپند و اسفند از آن در فارسی به یادگار مانده است. بر پایه نمادشناسی کهن ایرانی از 5 فرشته بزرگ که امشاسپند نامیده می‌شوند، این فرشته مادینه و 4 فرشته دیگر، نرینه‌اند. در نمادشناسی باستانی از نگاهی فراخ مادینگی نشانه کارپذیری و اثر ستانی است در برابر نرینگی که نشانه کارسازی و اثرگذاری است. برای نمونه باور پیشینیان آن بوده است که هفتان یا هفت اختر نرینه‌اند. آنها را از همین روی پدران برین یا «آباء علوی» می‌نامیده‌اند؛ زیرا این پدران نیروهایی را به نمود می‌آورند یا به سخنی دیگر نیروهایی در آنها نهادینه شده است که نیروهای کارگزار و سامانده جهانند.

در برابر این پدران برین، مادران چهارگانه جای دارند که در زبان تازی «امهات اربعه» نامیده شده‌اند. مادران چهارگانه چهار آخشیجان یا عناصر چهارگانه‌اند. خاک و آب و باد یا هوا و آتش از پیوند و آمیزش آن پدران و این مادران زادگان سه‌گانه یا «موالید ثلاث» پدید می‌آیند که کانی، گیاه و جاندارند.

آدمیان هم در شمار جاندارانند. آن مادران چهارگانه نیروهایی را به نمود می‌آورند که زمینی‌اند؛ نیروهای اثرپذیر. در میانه آن فرشتگان سپنت آمئیتی تنها فرشته مادینه است. از همین روی پیوندی با زمین دارد؛ زیرا که در نمادشناسی باستانی، زمین هم مادینه شمرده می‌شود در برابر آسمان که نرینه به شمار می‌آید. در این زمینه به فراخی می‌توان سخن گفت. به همین اندک بسنده می‌‌کنم. تنها برمی‌افزایم که جشن بزرگداشت زن: زن ایرانی، نیز در ماه سپندارمز یا اسپند برگزار می‌شود. بیهوده نیست روز سپندارمز از ماه سپندارمز، زمانی است که ایرانیان در آن زمین را به شیوه‌ای نهفته، زن را به شیوه‌‌ای آشکار، گرامی می‌دارند و ارج می‌نهند.