ماجرای دنباله‌دار کم‌کم، کم شدن

عیسی محمدی 

جمعیت و کم و زیاد شدن آن، موضوعی است که طی دهه اخیر بسیار مهم و گاه نیز چالش‌برانگیز بوده است. چرا مهم شده؟ چون که ایران تغییرات شدیدی را در این حوزه تجربه کرده. در دهه60، رشد جمعیت ایران و البته نرخ فرزندآوری یا باروری در آن به‌شدت بالا بود. اما بعد از اجرای برنامه‌هایی برای کنترل این وضع، این نرخ به‌شدت افول کرده و ایران در این زمینه رکورددار شد. به‌طوری که مسئولان نگران شده و مجدداً برنامه‌هایی برای تغییرات مثبت نرخ باروری و رشد جمعیت و... در پیش گرفتند. اما وضعیت نرخ فرزندآوری یا باروری کل در ایران چگونه است؟ با هم اعداد و ارقامی را در این زمینه مرور می‌‌کنیم.

چند تعریف کوچولو

اول اینکه باید قبل از مرور آمارها، چیزهایی را بدانیم. نرخ باروری متوسط یا نرخ فرزندآوری یکی از این مفاهیم مهم است. یعنی چه؟ به‌عبارت خیلی ساده: هر زن به‌طور متوسط تا پایان دوره زادآوری یا باروری خود (که معمولاً 45 تا 50سال درنظر گرفته می‌شود) چند تا بچه می‌تواند به دنیا بیاورد. با توجه به اینکه بخشی از این فرزندان به دنیا آمده متأسفانه از بین می‌روند، عدد مرز به این منظور را 2.1درنظر گرفته‌اند. یعنی هر زن تا پایان دوره زادآوری خود که قادر به فرزندآوری است، باید 2.1فرزند به دنیا بیاورد تا بدین‌ترتیب بحث جایگزینی و جانشینی نسل‌ها، تمام و کمال انجام بشود. اگر نرخ باروری کمتر از این میزان باشد، بحث جانشینی نسل‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شود. از سوی دیگر، نرخ رشد جمعیت هم نشان می‌دهد که نفوس شما، با چه آهنگی در حال حرکت به جلو یا عقب است. به نرخ باروری، TFR هم می‌گویند. TFR اگر زیر سطح جانشینی، یعنی همان عدد 2.1باشد، به مرور زمان رشد تبدیل به صفر و حتی منفی می‌شود.

در 95کمی نزدیک‌تر شده‌ایم

آخرین سرشماری رسمی انجام شده در ایران، به سال 1395شمسی برمی‌گردد. پس قطعی‌ترین و کلی‌ترین آمارها را باید به این سرشماری مرتبط دانست. در این سرشماری، میزان باروری کل ایران، رقمی برابر 2.01فرزند دانسته و محاسبه شده است. جالب اینکه همین نرخ در سرشماری قبلی، یعنی در سال 1390، برابر 1.8فرزند محاسبه شده بود. پس به این ترتیب، در سال سرشماری 1395، ما به نرخ سطح جانشینی که همانا عدد 2.1فرزند باشد، نزدیک‌تر شده‌ایم. اما در سرشماری سال 1390، از نرخ سطح جانشینی دورتر شده‌ایم.

از باروری شهری تا فرزندآوری روستایی

وقتی که در این آمارها دقیق‌تر می‌شویم، می‌بینیم که این نرخ، در مناطق شهری عدد 1.86بوده است؛ یعنی پایین‌تر از نرخ سطح جانشینی. اما چون در نقاط روستایی این عدد بالاتر از سطح جانشینی بوده و به 2.48رسیده، تعادل ایجاد شده و عدد کلی را، نرخ 2.01فرزند تشکیل داده است.

گیلان کمترین، سیستان و بلوچستان بیشترین فرزندآوری

کمترین میزان باروری کل کشور در این سرشماری، مربوط به استان گیلان بوده است؛ با عدد 1.38فرزند. بیشتر نرخ فرزندآوری یا باروری متوسط هم مربوط به سیستان و بلوچستان بوده است؛ با نرخ 3.96فرزند یا به‌عبارت ساده‌تر، نزدیک به 4 فرزند. در استان تهران، به‌عنوان شلوغ‌ترین استان کشور و میزبان پایتخت نیز، این عدد برابر 1.56بوده است؛ به‌عبارت خودمانی‌تر نزدیک به 2. باز هم جالب است که کمترین نرخ‌های فرزندآوری را 3 استان گیلان، مازندران و تهران به‌خودشان اختصاص داده‌اند؛ با نرخ‌های 1.38، 1.51و 1.56فرزند. رکوردداران نرخ باروری نیز استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و هرمزگان بوده‌اند؛ به‌ترتیب با نرخ‌های 3.96، 2.85، 2.84و 2.64فرزند. بد نیست نگاهی به جدول کامل نرخ باروری کل کشور هم بیندازید.

داستان آن 17استان و این 14استان

باز هم در این آمار و ارقام جلوتر می‌رویم تا به واقعیت‌های خاص‌تری برسیم. از جمله اینکه میزان باروری کل در همه استان‌های ایران، به استثنای گیلان، نسبت به دوره‌های سه ساله قبل افزایش داشته است. ضمن اینکه نباید از یاد برد که میزان باروری کل در 17استان بالاتر از میانگین باروری کل کشور بوده و 14استان نیز باروری پایین‌تر از میانگین کشور را تجربه کرده‌اند. جمع و تفریق این استان‌ها و ملاحظات دیگر، ما را به همان عدد 2.01فرزند می‌رساند؛ عددی که برای سرشماری 95ثبت شده و ماندگار شد.

این افزایش ملایم جمعیتی

ظاهراً این آمارها، قصد دارند که از واقعیت‌های دیگری هم سخن بگویند. مثل اینکه الگوی سنی باروری نشان می‌دهد که میزان باروری در سنین 39-30سال و 19-15سال رشد داشته است. علت آن نیز ازدواج‌های زودرس و باروری سنین پایین‌تر از 20 سال در مناطق روستایی و نیز جبران باروری تأخیری در زنان نسبتاً میانسال بوده. در کل نیز، میزان باروری گروه سنی 19-15 تا   44-40ساله در کشور، افزایش ملایمی را تجربه کرده است. ازجمله نتایج این آمار و ارقام، آن است که الگوی زودرس فرزندآوری در کشور، در حال حرکت به سوی الگوی دیررسی فرزندآوری است که بخشی از آن به واسطه استقلال و تحصیل‌کردگی و تغییر سبک زندگی زنان و جوانان جامعه است.

چند نکته دیگر

جلوتر که می‌آییم، می‌بینیم که یکی از پیش‌بینی‌های جمعیت‌شناسان و آینده‌پژوهان دال بر اینکه از سال 96کاهش تولدها را شاهد خواهیم بود، ظاهراً 2 سال زودتر شروع شده است و طی 3،2 سال اخیر نسبت به همان بازه زمانی در سال‌ قبل‌تر، کاهش موالید را تجربه کرده‌ایم. طبق آمارهای ثبت احوال، در 6ماه اول امسال، 406هزار و 839 ولادت داشته‌ایم. در 3 فصل اول سال نیز، یک میلیون و 46هزار و 99تولد را تجربه کرده‌ایم. در حال نگارش این گزارش نیز، این عدد به 1358135رسیده است. طبق آمارهای اعلام شده، میزان کاهش موالید 9اول ابتدای سال 96به نسبت 9‌ماه اول سال قبل‌ترش، 1.2درصد کاهش داشته است. این کاهش به عدد 0.77درصد در مقایسه پایان سال 96با سال 95رسیده است. اگر عدد یک میلیون و 138هزار و 246در 3 فصل اول سال گذشته را با عدد یک میلیون و 46هزار و 99تولد 3 فصل اول امسال را هم با هم مقایسه کنید، متوجه کاهش موالید خواهید شد؛ همان هشداری که جدی جدی دارد اتفاق می‌افتد. برخی از کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که رشد جمعیت در سال 1420صفر خواهد شد. به اعتقاد این گروه، با این کاهش موالید، این اتفاق می‌تواند 5 سال زودتر و در سال 1415شمسی هم بیفتد؛ یعنی جمعیت‌مان نه اضافه می‌شود و نه کم. و احتمال اینکه حتی این عدد منفی هم بشود وجود خواهد داشت.

میزان باروری کل ایران به تفکیک مناطق شهری و روستایی و استان: دوره‌های 95-91 و 90-86 



محاسبات براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1390 و 1395 انجام شده است.