پلاسکو؛ فروریزی یک رؤیا

عباس ثابتی راد:

پلاسکو فروریخت. بنایی که نیم‌قرن پیش در تهران نماد مدرنیته بود، به ناگاه در برابر چشمان میلیون‌ها نفر فروریخت و یکباره جز تلی از آتش و ویرانی باقی نماند. پلاسکو داغی بزرگ بر دل ایرانیان گذاشت؛ همان‌طور که معدن یورت؛ همان‌طور که زلزله کرمانشاه؛ همان‌طور که کشتی سانچی. مسلسل اتفاقات کمی پیش‌تر از فروریزی پلاسکو آغاز شد و همچنان ادامه دارد. و امروز در یک‌سالگی حادثه پلاسکو، بازخوانی تاریخچه این بنای فروریخته صورت می‌گیرد. سه‌ساعت‌ونیم طول کشید تا یک ساختمان 17طبقه در آتش بسوزد و به تلی از خاک و خاکستر تبدیل شود. سه‌ساعت‌ونیم زمان کافی بود تا سوگ 16آتش‌نشان و 5شهروند در دل مردم جا خوش کند و تا ماه‌ها همچنان دل‌ها را بسوزاند. در آن 3/5ساعت لعنتی، در آن گرماگرم اتفاق که همه چشم‌ها به خبرها بود و همه نگاه‌های ناباور، شعله‌های آتش را می‌نگریست، کسی تصور نمی‌کرد که یک سال بعد به جای این ساختمان بزرگ، گودی به جا بماند و خاطره‌ای تلخ به یادگار. درست در همان روزهایی که در آن‌سوی شهر، برج آزادی ساخته و ورزشگاه آزادی پی‌ریزی می‌شد، پلاسکو در مرکز شهر تهران جان گرفت؛ بی‌آنکه بداند نیم‌قرن بعد، درحالی‌که برج آزادی هنوز استوار ایستاده، خودش در آتش خواهد سوخت.

پلاسکو در زمان ساخت خود یکی از پیشرفته‌ترین و مقاوم‌ترین بناهای تهران قلمداد می‌شد؛ چراکه جلوه‌های تکنولوژی مدرن در ساخت این بنای بزرگ و معظم، به ‌کار گرفته ‌شده بود. اسکلت فلزی و بلند این ساختمان و آسانسور‌های پیشرفته‌اش، در نخستین سال‌های دهه40 اتفاق بزرگی در عرصه معماری و شهرسازی به شمار می‌رفت. این ساختمان، نخستین آسمانخراش تهران بود و دومین ساختمان بلندی که در آن آسانسور وجود داشت اما به‌تدریج و در طول نیم‌قرن، به دلیل بی‌توجهی‌هایی که به نگهداری و رعایت نکات ایمنی در آن شد، نتوانست خود را همچنان بازیابی کند و به دلیل آنکه مالک شخصی‌اش از ایران رفته بود، وضعیت رسیدگی و نگهداشت آن نیز چندان نسبتی با علم روز نداشت.

مشخصات و ویژگی‌ها

ساختمان پلاسکو شامل ۱۷طبقه (یک طبقه زیرزمین، یک طبقه همکف و ۱۵طبقه روی پیلوت) و سازه آن از نوع اسکلت فلزی بود. متراژ تقریبی زیربنای ساختمان پلاسکو ۲۹هزار مترمربع بود و طبقات اول تا چهارم، نسبت به سایر طبقات، مساحت بیشتری داشتند. سازه ساختمان پلاسکو تمام‌فولادی بود و حتی نمای بیرونی آن، کلاف‌کشی و با فولاد بسته شده بود که با توجه به این شیوه ساخت استوار، عمر مفید آن را ۲هزار سال تخمین می‌زدند. در آغاز گشایش پاساژ، تهیه‌کنندگان فیلم و شرکت‌های مختلف در طبقات اول، دفتر گرفته بودند ولی رفته‌رفته، این بنگاه‌ها، جای خود را به تولیدی‌ها و تک‌فروشی‌های پوشاک دادند و حضور صنف پوشاک در این پاساژ، تا پایان عمر ساختمان ادامه داشت؛ البته عمده واحدهای این ساختمان به مرور زمان، به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده بود که با کاربری آن همخوانی نداشت. در سال‌های آخر، از نمای سپید و قرمز سال‌های اولیه برج پلاسکو و مجسمه عظیم «کانادادرای» نارنجی که برای تبلیغ روی برج پلاسکو نصب کرده بودند، فقط قطعات فلزی منظمی باقی مانده بود که از یک طرف نمای برج بیرون زده بود؛ با این حال، ساختمان پلاسکو هنوز تا فاصله قابل‌توجهی از هر طرف، کاملا دیده می‌شد.

پایان وعده‌ها

قرار است همزمان با سالروز حادثه پلاسکو، کلنگ احداث بنایی 10طبقه در محل برج پلاسکو به زمین زده شود؛ بنایی که علاوه بر حفظ حق کسب‌وپیشه مالکان و صاحبان سرقفلی مغازه‌های پلاسکو، نمادی باشد از خاطره ناخوشایند فروریزی این بنا.

رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران با اشاره به اینکه ما در آستانه سالگرد حادثه پلاسکو هستیم، در این باره می‌گوید: «حادثه فروریزی پلاسکو به نوعی نماد ناایمنی ساختمان‌های قدیمی موجود در کلانشهر تهران و سایر شهرهای کشور است؛ لذا انتظار افکار عمومی و مطالبه مردم این است که در آستانه سالگرد این رخداد بسیار دلخراش که بازسازی آن با همراهی‌ها و قول‌های مساعد همه مسئولان کشور همراه بوده‌است اقدامی عملی صورت گیرد». محمد سالاری در این زمینه یادآوری می‌کند که همه مسئولان در سطوح مختلف حاکمیت بعد از فروریزی پلاسکو وعده‌هایی دادند و صاحب‌نظران نسبت به ارزیابی و آسیب‌شناسی و به‌ویژه دلیل بروز و ظهور چنین اتفاقی، کارشناسی مکتوب انجام دادند».

او معتقد است که افکار عمومی این پرسش را دارند که «آیا همه وعده‌ووعیدها و تشکیل پرونده‌ها، به فراموشی سپرده شده‌است؟».  سالاری تاکید می‌کند که پلاسکو نماد یک مجموعه گسترده است؛ ساختمان‌های بسیاری که در همه کلانشهرها بدون رعایت مقررات ملی ساختمان ساخته شده‌اند و ممکن است در آینده شاهد اتفاقاتی مشابه برای آنها باشیم و از این رو، دغدغه‌داشتن نسبت به پلاسکو، صرفا محدود به پلاسکو نیست. او از افرادی سخن می‌گوید که در حادثه پلاسکو دچار ضرر و زیان‌های زیادی شدند؛ «در ساختمان پلاسکو کسانی بودند که کل زندگی‌شان از بین رفت؛ تعدادی هم جان خود را از دست دادند. کسبه پلاسکو همچنان بلاتکلیف هستند و بعد از گذشت یک سال، با وجود پیگیری‌ رسانه‌ها و اعضای شورای شهر، همچنان سرنوشت روشنی ندارند. اما با استقرار مدیریت جدید شهری، شاهد اتفاقات خوبی هستیم. ما در جلسات شورا موضوع پلاسکو را پیش بردیم و مباحث ملی ساختمان را پیگیری کردیم و همچنین توانستیم بسیاری از مشکلاتی را که مالکان و صاحبان سرقفلی داشتند، تعیین تکلیف کنیم.»

از طرفی او پلاسکو را نمادی می‌داند برای وضعیت دیگر ساختمان‌های ناایمن شهر تهران و می‌گوید که در شورای شهر مصوبه‌ای مبنی بر شناخت ساختمان‌های ناایمن به تصویب رسیده‌است که بر اساس آن این شناسایی با همکاری سایر نهادها صورت می‌گیرد و ساختمان‌های ناایمن تعیین تکلیف می‌شوند. به گفته او بر اساس مصوبه شورای شهر و با نظارت نهادهای مسئول، باید کار ایمن‌سازی بسیاری از بناهایی که هم‌اکنون ناایمن هستند، به طور کامل انجام شود؛ در غیر این‌صورت برای جلوگیری از رخ‌دادن فجایعی شبیه پلاسکو، اخطارهای لازم داده خواهد شد و در صورت بی‌توجهی، این ساختمان‌ها پلمب می‌شوند. در سطح شهر تهران هم شهرداری‌های مناطق، تعداد زیادی از مجتمع‌ها را شناسایی کرده‌اند و مدیران آنها طی مراحل قانونی مکلف شده‌اند که نسبت به افزایش ایمنی، اقدام کنند. او نوید می‌دهد که طی ماه‌های آینده شاهد نهضتی برای ایمن‌سازی‌ ساختمان‌های ناایمن تهران باشیم و اظهار امیدواری می‌کند که سایر

کلانشهرها و شهرهای بزرگ کشور نیز نسبت به اصلاح وضعیت ساختمان‌های ناایمن، اقدام کنند. سالاری در ادامه سخنانش با اشاره به انتظارهایی که برای شروع ساخت ساختمان جدید پلاسکو وجود دارد، می‌گوید: «به موجب آخرین توافقات صورت‌گرفته ‌بین شهرداری تهران و رئیس بنیاد مستضعفان، تصمیم نهایی این است که در محل ساختمان پلاسکو به انضمام زمین 4هزار و 200متری، بنایی 10طبقه ساخته شود. یک گروه داوری هم مشخص شده‌است تا ذی‌نفعان به حق و حقوق قانونی خود برسند». او همچنین یادآوری می‌کند: «ساختمان پلاسکو نباید به سفارتخانه‌ها اشراف داشته باشد؛ همچنین مدرسه تاریخی ژاندارک هم که در ضلع شمالی این مجموعه واقع شده، حریم میراثی دارد؛ بنابراین باید توافق سه‌جانبه‌ای‌ بین شهرداری، بنیاد مستضعفان و میراث فرهنگی صورت گیرد و سپس بنای جدید ساخته شود. انتظار می‌رود که پس از تعیین تکلیف، در زمان محدودی طراحی اصلی بنا، انجام و تمامی این اصول هم توسط بنیاد مستضعفان لحاظ شود». رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران می‌افزاید: «رئیس بنیاد مستضعفان قول داده که ظرف دوسال‌ونیم آینده ساختمان جدید پلاسکو را احداث کند که امیدواریم به قول خود پایبند باشد».

تاریخچه

ساختمان پلاسکو توسط حبیب‌الله القانیان ـ رئیس انجمن کلیمیان تهران و مالک شرکت پلاسکو (بزرگ‌ترین کارخانجات صنایع پلاستیک‌سازی ایران) ـ ساخته‌شد. گفته می‌شد که آیت‌الله طالقانی با ساخته‌شدن بلندترین ساختمان تهران توسط یهودیان ایرانی، مخالفت و از این رخداد، ابراز نارضایتی کرده‌است. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، ساختمان پلاسکو و ساختمان آلومینیوم که آن‌هم متعلق به حبیب‌الله القانیان بود، به نفع بنیاد مستضعفان مصادره شد.

پاساژ پلاسکو

ساختمان پلاسکو، ساختمانی تجاری بود؛ در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول تهران؛ ساختمانی که از آن به‌عنوان نخستین ساختمان بلندمرتبه و مدرن خاورمیانه هم یاد می‌شد. این ساختمان ۱۷طبقه که در سال۱۳۴۱ افتتاح شده بود، یکی از مهم‌ترین مراکز تولید و فروش پوشاک در تهران محسوب می‌شد تا اینکه در روز پنجشنبه ۳۰دی۱۳۹۵ پس از گذشت ۵۴سال از زمان ساختش، بر اثر آتش‌سوزی فرو ریخت و ۵۶۰واحد تجاری در آن نابود شد. ساختمان پلاسکو با ارتفاع ۴۲متر در زمان اتمام ساختش در سال۱۳۴۱ بلندترین ساختمان تهران بود اما در سال۱۳۴۲ ساختمان فعلی بورس تهران با ارتفاع ۶۸متر عنوان بلندترین ساختمان پایتخت را از پلاسکو گرفت. ساختمان پلاسکو، کمی پایین‌تر از چهارراه استانبول، در منطقه‌ای قرار داشت که در دهه‌های 40 و 50 قلب تجارت و دیپلماسی در تهران بوده‌است.