روددره‌ها تضعیف شده اما از بین نرفته

مصطفی بهزادفر/ استاد دانشگاه و شهرساز

تهران ویژگی توپوگرافیک و ژئوگرافیک دارد که با این ویژگی‌های جغرافیایی هویت طبیعی شهر مشخص می‌شود. بدین‌ترتیب، در شمال با ارتفاعات البرز مواجه هستیم که بالاترین نقطه آن حدود 1400متر است و در جنوب هم با کویر مواجهیم. تهران یک مسیر دامنه‌ای دارد که این مسیر از استثنائات طبیعی زیست‌محیطی دنیاست و مشخصا برای تهران است. همین مسیر وصف شخصیتی تهران را تعریف می‌کند. حالا ما بالاترین کوه، دامنه و دشت را داریم که به واسطه 9روددره با خطوط افقی تفکیک می‌شود.

روددره‌های تهران در گذشته نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کردند. با توجه به حرکت آب‌ها یک مسیر آبراهی ایجاد می‌شد که سامانه طبیعی تهران را به‌صورت بخش‌بخش تلطیف می‌کرد. البته خاک، پوشش گیاهی و آب ویژگی‌هایی نیستند که بشر بتواند با دستکاری‌های خاصی ریشه آن را پاک کند. با این حال، دو اتفاق افتاد و باعث شد که این وضعیت مقداری تضعیف شود. 

تغییرات اقلیمی شرایطی را فراهم کرد که موجب شد میزان بارندگی کم شده و درجه حرارت افزایش پیدا کند و در نتیجه میزان برف‌ها و بارش‌ها روددره را تضعیف کرده است. اتفاق دوم به جریان فعالیت‌های اقتصادی، توسعه و شهرسازی برمی‌گردد. به این ترتیب که علاوه بر تضعیف مجموعه، دامنه‌های البرز و روددره‌ها، تخریب شدند. این عامل خود به دو شکل مطرح شد؛ اول اینکه بخشی از آب‌هایی که در روددره‌ها به سمت جنوب جریان داشت، مورد استفاده قرار گرفت و دوم اینکه بخش دیگر آب در ساخت و ساز‌ها استفاده شد؛ مانند زورآبادهایی که در اوین درکه ساختند و بعضا حریم رودخانه را خراب کرد. البته جاهایی هم فعالیت‌های شهرسازی سبب پوشیده شدن روددره‌ها شد؛ مثلا بعضی از روددره‌ها که ادامه‌ آنها شامل لویزان و مسیری که خیابان هنگام را دربرمی‌گیرد، می‌شود یا نمونه‌های دیگر مانند روددره دارآباد که نیمه‌پوشیده است. بعضی از روددره‌ها کاملا پوشیده شده، الان دارآباد تقریبا در میانه محور اتوبان امام علی حفظ شده است. بعضی از روددره‌ها مانند کن، خیابان یا بزرگراه روی آن قرار نگرفته البته مشکلات خودش را دارد.

حالا نتیجه چیست؟ نتیجه اینکه روددره‌ها دیگر آن سامانه اکولوژیکی را که در گذشته شکل می‌دادند از دست داده اند. حالا ما  باید بتوانیم تا آنجا که امکان دارد به احیای روددره‌ها بپردازیم. اما هیچ‌گاه نمی‌توانیم روددرده‌ها را به وضعیت گذشته برگردانیم. در واقع تغییرات اقلیمی چنین اجازه‌ای به ما نمی‌دهد، اما می‌توانیم تعدیل کنیم. البته در این شرایط خطری هست که در گذشته کمتر بوده و آن خطر سیلابی شدن بر اثر بارندگی رگباری است.