میراث آلمانی‌ها در انتظار موزه‌شدن

معصومه مهدیانی/خبر‌نگار


کارخانه‌ای قدیمی و تعطیل‌شده با هیبت آلمانی‌اش فقط گام حقوقی را برای موزه‌شدن کم دارد. کارخانه سیمان شهرری که سال‌هاست متروکه‌شده و گاهی لوکیشن‌های فیلم‌ها و سریال‌ها می‌شود، می‌تواند با رفع مشکلات بین‌دستگاهی یک‌اقدام مهم در راستای اقتصاد مبتنی بر فرهنگ محسوب شود؛ نکته‌ای که پیروز حناچی، شهردار تهران طی سالیان گذشته و در قامت دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری و معاون فنی- عمرانی شهرداری به آن اشاره کرد. به همین خاطر او هنگام ارائه برنامه به پارلمان شهر، یکی از پروژه‌های پیشنهادی‌اش را احیای محدوده تاریخی شهرری و کارخانه سیمان ری عنوان کرد. 

تلاش در مسیر انسان‌محوری
تبدیل کارخانه‌های تاریخی شهرهای مطرح دنیا به موزه یا فضاهای شهری سبقه طولانی دارد اما در ایران تامین منابع مالی و بودجه و مشکلات حقوقی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی شهرداری‌ها برای تحقق این امر مهم است.  با این وجود، قانونگذار یکی از ماموریت‌های شهرداری تهران را تبدیل این فضاها به مکانی عمومی برای استفاده بهینه شهروندان و تامین سرانه‌های خدماتی و شهری قرار داده و این نهاد را ملزم به انجام آن کرده؛ چراکه در شهرهایی با رویکرد توسعه پایدار، سعی می‌شود به جای کارخانه‌های صنعتی آلاینده، محیط‌هایی تازه با محوریت انسان احداث شود؛ فضاهایی که پس از بازسازی بخش‌های ویران‌شده، به محلی برای تفریح و گردشگری تبدیل می‌شوند.  در همین راستا، 27سال پیش در دولت سازندگی، طرحی مبنی بر تبدیل کارخانه قدیمی سیمان شهر‌ری به موزه صنعت پیش روی وزارت صنایع قرار گرفت. در صورت تحقق این طرح، اولین کارخانه سیمان ایران که به علت آلایندگی بسیار تعطیل شده بود، به موزه‌ای برای علاقه‌مندان و گردشگران تبدیل می‌شد  اما به‌رغم گذشت این زمان طولانی، هنوز تبدیل کارخانه 85 ساله سیمان ری به موزه صنعت در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. به گفته خلیل‌آبادی، رئیس کمیسیون میراث فرهنگی شورای شهر تهران، پروسه افتتاح موزه صنعت با مشکلات حقوقی مواجه شده ‌که مدیریت شهری به دنبال حل آن هستند.

طرحی که 27 ساله شد
کارخانه سیمان ری به عنوان نخستین خط تولید سیمان کشور در سال 1312 فعالیت خود را آغاز کرد. این کارخانه، نخستین کارخانه سیمان خاورمیانه است که در زمان پهلوی اول ساخته شد؛ بعدها جنگ جهانی پیش آمد و کلیه کارخانه‌های مشابه آن که توسط آلمان ساخته شده‌بود، از بین رفت. از این جهت این کارخانه برای آلمان‌ها و از جمله شرکت‌های زیمنس و مان هم اهمیت تاریخچه‌ای دارد.  این کارخانه بعد از 51 سال فعالیت در سال ۱۳۶۳ به دلیل ایجاد آلودگی هوا و قرار گرفتن در دل بافت مسکونی، تعطیل و فعالیت آن متوقف شد؛ کارخانه‌ای که پس از سال‌ها فعالیت اعلام شد دیگر زمان استراحتش فرا رسیده و الان بهتر است در دوران بازنشستگی به جای تولید سیمان،  با جذب گردشگر به مردمش خدمت کند.
از همان زمان طرح تبدیل این کارخانه به یک موزه در حوزه صنعت و فعالیت‌های صنعتی مورد توجه قرار گرفت و در نهایت ۱۰سال بعد یعنی در سال ۱۳۷۰ وزارت صنایع با تبدیل بخشی از این کارخانه به موزه موافقت کرد و کارهای مربوط برای عملی‌شدن این طرح آغاز شد. در تمام این سال‌ها به‌رغم تاکیدات و پیگیری‌های صورت‌گرفته اما افتتاح موزه صنعت بی‌نتیجه ماند.  

 تلاش برای حل مشکل
حسن خلیل‌آبادی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در خصوص آخرین وضعیت افتتاح موزه صنعت به همشهری می‌گوید: «کارهای مقدماتی در این زمینه انجام شده است. مدیر تصفیه کارخانه سیمان ری نیز علاقه‌مند به انجام این کار و افتتاح هرچه زودتر موزه صنعت است. از همین‌رو مذاکرات لازم با شهرداری انجام شده و مصوبه نیز برای انجام این کار گرفته شده است. اما متاسفانه مشکلات حقوقی پیش روی اجرای این طرح قرار دارد. این موضوع در حال پیگیری است تا در اسرع‌وقت برطرف شود و شاهد افتتاح موزه صنعت در کارخانه سیمان ری باشیم.» خلیل‌آبادی در ادامه در خصوص تبدیل این کارخانه به یکی از جاذبه‌های گردشگری، عنوان می‌کند: «این کارخانه در دوره پهلوی اول توسط آلمان‌ها در این نقطه ساخته شده است که تصور می‌کنم در صورت افتتاح به یکی از مراکز دیدنی و جاذب برای گردشگران تبدیل شود.» رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر همچنین در خصوص کارخانه سیمان تهران و اعتراضاتی که در زمینه آلایندگی آن وجود دارد، عنوان می‌کند: «نمی‌دانم مشکل در خصوص کدام واحد این کارخانه است زیرا کارخانه سیمان تهران 9-8 واحد دارد که چند بخش آن غیرفعال است؛ از جمله بخش مربوط به محله مشیریه به هر حال فعالیت کارخانه سیمان و معدن آن در کنار شهر، به علت اینکه آلاینده است، به‌صلاح شهروندان نیست و موجب می‌شود تا آلایندگی‌های متعددی را از قبیل هوا،‌ زمین و صوت برای شهروندان ایجاد کند.» 

تهدیدی که باید به فرصت تبدیل شود
احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران: از زمان دولت اصلاحات عزم ما بر این بوده که این مکان تبدیل به موزه صنعت شود. جنس آلودگی هوا در همه جای تهران یکسان نیست و بیشترین آلودگی در شهر ری دیده می‌شود که البته این موضوع ناشی از وجود کارخانه سیمان در آنجاست. باید برای ساماندهی کارخانه برنامه بلند کاملا اجرایی داشت. آنجا تهدیدی است که می‌تواند به فرصت تبدیل شود. متأسفانه از این مناطق به‌عنوان مناطق ناامن و فراموش‌شده شهری هم یاد می‌شود. الان این کارخانه به شکل متروکه درآمده است. البته اهالی منطقه ادعا می‌کنند که در ساعات غیرمتعارف در شبانه‌روز، واحد سنگ‌شکن کارخانه فعالیت دارد و آلودگی تولید می‌کند. در ضمن رفت‌و‌آمد کامیون‌ها هم هست که دود بسیاری دارند. از سوی دیگر باید در نظر داشت که امکان تخریب چنین سازه‌های عظیمی وجود ندارد و هزینه تخریب آن به‌مراتب بالاتر از ساخت آن است. در دنیا هم درخصوص پروژه‌های اینچنینی یک بازطراحی مجدد با نگاه اقتصاد مبتنی بر فرهنگ دارند. موزه و توجه به مسائل گردشگری و فرهنگی می‌تواند تحول اساسی در کارخانه سیمان به‌خصوص واحدی که در جنوب محله مشیریه قرار دارد، ایجاد کند.

حفظ هویت‌های تاریخی
مهرشاد کاظمی، تهران‌پژوه: در تمام شهرهای با رویکرد توسعه پایدار تلاش می‌شود تا هویت‌های تاریخی و بناهای قدیمی حفظ شود و به جای محیط‌های آلاینده و فرسوده، محیط‌هایی تازه مانند رستوران، هتل، موزه یا گالری برای شهروندان ساخته شود. خوشبختانه طی چند سال اخیر این نگاه در میان مدیران و مسئولان کشور ایجاد شده تا در راستای حفظ هویت‌های تاریخی کشور به استفاده بهینه از این بناهای قدیمی و تاریخی بپردازند. اولین کارخانه سیمان کشور واقع در شهر ری یکی از همین بناهای تاریخی است که باید هرچه سریع‌تر فکری به حال وضعیت آن کرد. این کارخانه اکنون نیز به‌عنوان موزه شناخته می‌شود اما افتتاح رسمی آن به عنوان موزه برای بازدید عموم با مشکلاتی مواجه شده است. از 2سال پیش تلاش شده تا مشکلات پیش روی تبدیل این کارخانه به موزه صنعت برداشته شود اما متاسفانه به علت وجود اختلافات ملکی تاکنون این امر محقق نشده‌‌ و سرنوشت موزه صنعت بلاتکلیف باقی‌مانده است. او ادامه می‌دهد: با نگاهی به کشورهای همسایه می‌توان متوجه شد که تبدیل بناها و فضاهای قدیمی و تاریخی به فضاهای انسان‌محور تا چه اندازه حائز اهمیت است. در این خصوص می‌توان به کشور ترکیه اشاره کرد که در تبدیل و تغییر کاربری بناهای قدیمی به موزه، رستوران، هتل و گالری پیشگام است. من تبدیل بناهای قدیمی به اماکن جدید را در صورت حفظ هویت تاریخی بنا و رعایت استانداردهای میراث فرهنگی کاری بسیار ارزشمند می‌دانم زیرا متروک‌ماندن بناهای قدیمی باعث می‌شود تا مردم از آنها غفلت کرده و همین اتفاق، نخستین خطر برای تخریب و نابودی آنها باشد. بنابراین بهترین روش حفاظت و جلوگیری از متروک‌ماندن و نابودی بناهای ارزشمند، احیای آنها با روش‌های اصولی است.


کارخانه‌هایی که در دنیا کافه و موزه شدند


  کارخانه سیمان بارسلونای اسپانیا 
کاربری جدید: استراحتگاه و کافه
مجری: ریکاردو بوفیل، معمار
ابتکارهای انجام‌شده: پوشیده‌شدن سیلوها و ساختمان‌ها‌ در میان انبوهی از درختان سرو، زیتون و اکالیپتوس.



  کارخانه سیمان سِنتلُرینز مجارستان
کاربری جدید: بخشی صنعتی و بخشی فضای سبز و کافه
مجری: صاحب کارخانه
ابتکارهای انجام‌شده: قرار‌دادن فیلترهای بسیار و ایجاد فضای سبز و ایجاد کافه- رستوران در همجواری کارخانه تا نشان داده شود فعالیت‌های صنعتی آلایندگی ندارد.





  کارخانه اسکار شینلدر در کراکوف لهستان
کاربری جدید: موزه، گالری عکس، لوکیشن فلیمبرداری
مجری: مدیریت شهری کراکوف
ابتکارهای انجام‌شده: محیط کارخانه به یک موزه تبدیل شده است و گردشگران می‌توانند اسناد و تصویرهای جنگ جهانی دوم را که در این مکان نگهداری می‌شوند، مشاهده کنند. اسکار شیندلر کارخانه‌داری بوده که جان صدها لهستانی یهودی را با استخدام در کارخانه‌اش نجات داده است.




 کارخانه رومن سلامی در رم
کاربری جدید: موزه و استراحتگاه و فضاهای هنری
مجری: جورجیو دی‌فینی
ابتکارهای صورت‌گرفته: این کارخانه‌ مواد غذایی در حومه شهر رم ایتالیا متروکه‌شده و تا سال 2009 محل زندگی 60خانواده مهاجر غیرقانونی از مراکش، سودان، اریتره، پرو و اوکراین شده بود. در این سال توسط هنرمندی به نام جورجیو و کمک ‌فردی مراکشی به نام مصطفی و ساکنان آن، پروژه‌ای هنری به اجرا درآمد و اکنون به یک‌موزه منحصر‌به‌فرد تبدیل شده است. این موزه توانسته آنچنان درآمدزایی خوبی داشته باشد که مهاجران را صاحب مسکن قانونی کرده و الآن به محلی برای نمایش نقاشی‌های 300هنرمند از سراسر جهان درآمده. نکته جالب اینکه نه‌تنها اثر هنرمندان برجسته‌ای مانند میکل آنژ و پیستولوتو در آن به نمایش درآمده بلکه هنرمندان خیابانی جوان هم می‌توانند نقاشی‌های خود را در این موزه به تصویر بکشند.