کارشناسان در گفت‌وگو با همشهری طرح نمایندگان برای تشکیل سازمان نظام روزنامه‌نگاری را بررسی می‌کنند
استقلال روزنامه‌نگاری زیرسایه حاکمیت
مهدیه تقوی راد/ خبرنگار
طرح نظام صنفی رسانه‌ای در نوبت بررسی در صحن علنی مجلس قرار دارد. آنطور که محمدعلی وکیلی، نماینده مجلس می‌گوید: این طرح ناظر بر جایگاه خبرنگاران، حقوق، مصونیت آنها، دایره فعالیت، نسبت‌شان با کارفرما و ذینفع است که اگر به نتیجه برسد می‌توان گفت برای نخستین‌بار شاهد نظامنامه‌ای در جهت ساماندهی امور حوزه رسانه با رویکرد دفاع از جایگاه اصحاب رسانه هستیم. اما این نماینده مجلس که خود مدیرمسئول روزنامه ابتکار نیز هست، در شرایطی طرح مطرح‌شده از سوی خود را جامع و مدافع حقوق مطبوعات می‌داند که بسیاری از اهالی رسانه مخالف هرگونه تصویب نظام رسانه‌ای هستند و چنین مصوبه‌هایی را باعث محدودیت بیشتر کار رسانه‌ای در کشور می‌دانند و به همین دلیل به‌شدت با تصویب چنین قوانینی مخالف هستند. هفته گذشته طرح «سازمان نظام روزنامه‌نگاری جمهوری اسلامی ایران» با امضای 70نماینده به مجلس تقدیم و با شماره515 ثبت شد. این طرح توسط محمدعلی وکیلی و حمایت احمد مازنی تهیه شده است. البته می‌توان گفت این طرح همان طرحی است که پیش از این حسین انتظامی به‌عنوان معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد در سال1393 آن را تهیه کرده بود و در پی آن با انتقادات گسترده روزنامه‌نگاران مواجه و در نهایت کنار گذاشته شد. حالا در واقع تعدادی از نمایندگان همان پیش‌نویس دولت را برداشته‌اند و به شکل طرحی جدید به اسم خود ارائه کرده‌اند. متنی که در نهایت به‌دنبال یک روزنامه‌نگاری وابسته به دولت و حکومتی است و کل استقلال روزنامه‌نگاری ایران را زیر پا می‌گذارد. سال93 نیز برای نخستین‌بار لایحه نظام رسانه‌ای با 6فصل و 66ماده در هیأت دولت مورد رسیدگی قرار گرفت اما همان زمان انتقادهای گسترده‌ای به این لایحه شد و اصحاب رسانه و کارشناسان این حوزه، انتقادات زیادی به این لایحه وارد کردند؛ به‌گونه‌ای که این لایحه از دستور کار خارج شد. حالا و بعد از گذشت 4سال از این موضوع دوباره این طرح بر سر زبان‌ها افتاده است؛ طرحی که گفته می‌شود در پیش‌نویس آن از استادان روزنامه‌نگاری و کارشناسان خبره این حوزه کمک گرفته نشده و رونوشتی از لایحه قبلی است که کمی تغییرات در آن داده شده است. با این حال گفته می‌شود که این لایحه نیز نمی‌تواند باری از دوش مطبوعات بردارد و جز گرفتن حق آزادی و استقلال رسانه‌ها کارکرد دیگری نخواهد داشت. گفت‌وگوی همشهری با کارشناسان حوزه رسانه را درخصوص مسائل مربوط به متن نظام صنفی رسانه‌ای بخوانید.
فکری به حال بقای رسانه‌ها بکنیم نه محدودتر‌کردن بیشترشان
فریدون صدیقی، روزنامه‌نگار با بیان اینکه شرایط کنونی رسانه‌های دیداری و شنیداری ما وضعیتی معیوب، رنجور و نحیف است، گفت: متأسفانه به دلایل عدیده‌ای رسانه‌های ما که در روزگارانی خواندنی، دیدنی و شنیدنی بودند، اکنون با بی‌مهری مخاطبان روبه‌رو هستند و همین مسئله رسانه‌ها را نحیف و برخی روزنامه‌نگاران و اهالی رسانه را متأسف کرده است. این استاد روزنامه‌نگاری درخصوص تدوین متن نظام صنفی مطبوعاتی در گفت‌وگو با همشهری گفت: در بازشناسی دلایل نقص و نقصانی که درخصوص مطبوعات وجود دارد، باید گفت که عواملی چون مضایقه در اطلاع‌رسانی و شفافیت بهنگام ازجمله مهم‌ترین تنگناهای وضع موجود هستند که در کنار آن عادات پیشین و تاریخی، نهادها و مراکز و شخصیت‌هایی هستند که جایگاه حقوقی مهمی دارند ولی جایگاه و رسالت رسانه‌ها را نادیده می‌گیرند و حتما تصویب قانونی تحت عنوان نظام رسانه‌ای این شرایط را بدتر خواهد کرد و روزنامه‌نگاران با تنگناهای بیشتری روبه‌رو می‌شوند. به گفته صدیقی، این افراد عموما رسانه‌ها را تریبون‌هایی برای از خود تعریف و تمجید‌کردن و یا واسطه اطلاع‌رسانی یک سوژه به مخاطب می‌دانند و اینگونه است که رسانه‌ها مرجعیت خود را از دست داده و یا می‌دهند.
صدیقی با اشاره به اینکه نظام رسانه‌ای محدودیت‌های بیشتری را برای کار حرفه‌ای اهالی رسانه‌ها ایجاد می‌کند، گفت: نکته تأسف‌بار ماجرا آن است که نهادها و مسئولان مختلف نمی‌دانند که مرجعیت از دست رفته رسانه‌ها موجب از دست رفتن جایگاه و مرجعیت آنها می‌شود چرا‌که این افراد وقتی تریبون‌ها و رسانه‌ها را تنزل یافته، ناچیز و فاقد مسئولیت و رسالت می‌خواهند، نتیجه این مسئله ریزش مخاطب و نادیده‌گرفته‌شدن افرادی است که تمایل دارند به‌صورت یک‌سویه پیامی به جامعه بدهند.
او با بیان اینکه اکنون در شرایط سخت و تلخی در فضای رسانه‌ها هستیم، ادامه داد: دغدغه‌های معیشتی اصحاب رسانه روز‌افزون و طاقت‌فرسا شده، گرانی کاغذ نمک به زخم رسانه می‌زند و حقوق ناچیز روزنامه‌نگاران پرداخت نمی‌شود، در چنین شرایطی طرح بازخوانی نظام صنفی مطبوعات کاری عبث و بی‌مورد است و همانند شنا‌کردن در استخری است که آبی در آن وجود ندارد. وی ادامه داد: توصیه من به نمایندگان مجلس، وزارت ارشاد و همه افرادی که خود را دلسوز جامعه می‌پندارند، این است که فکری به حال بقای روزنامه‌ها و حیات روزنامه‌نگاری کنند نه آنکه لباسی برای کسی بدوزند که مدت‌هاست در حال احتضار است. صدیقی تصریح کرد: سندیکاها و تشکل‌های جدی، رسمی و فراگیر و صاحبان قدرت رسانه‌ای در کشورهای مختلف دنیا به‌ویژه کشورهایی که قدرت جامعه آن از قدرت رسانه ناشی می‌شود، وجوددارد، به همین دلیل است که معتقدم چنین نظام‌نامه‌ها و وضع چنین قواعدی برای کنترل روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها که براساس آن باید کم بگویند و یا اصلا چیزی را نگویند، ضرورتی وجود ندارد و به‌صورت کلی نظارت بر عملکرد روزنامه‌نگاران را باید به نهادهای صنفی خود آنها بسپاریم به جای اینکه به‌دنبال این باشیم که فضای مطبوعات و رسانه‌ها را با نظارت‌های دولتی و... محدودتر کنیم.
نمی‌توان جلوی فعالیت رسانه‌ای افراد را گرفت
از سوی دیگر رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد تهران مرکز با بیان اینکه صنوف مختلف باید سازماندهی، سیستم نظارتی و تشکیلاتی داشته باشند، گفت: در همه صنوف و مشاغل مرسوم است که نظام صنفی مخصوص به آن صنف وجود داشته باشد، همین مسئله باعث می‌شود تا از هرج و مرج و هزینه‌هایی که دولت‌ها بابت بررسی تخلفات و مسائل پرداخت می‌کنند، کاسته شود، البته این نهادهای صنفی باید تحت نظارت خود صنف باشند و نه اینکه از سوی دولت کنترل شوند. اکبر نصراللهی در گفت‌وگو با همشهری درخصوص ارائه طرح نظام صنفی مطبوعات به مجلس، گفت: اگر در داخل مشاغل، صنفی وجود داشته باشد که با توجه به منافع ملی، قوانین، مقررات و دستورالعمل‌های تشویقی و تنبیهی را برای اعضا مقرر کند، بار زیادی از دوش حاکمیت و قوه قضاییه برداشته می‌شود، به این ترتیب دولت و قوه‌قضاییه به‌عنوان آخرین مرجع رسیدگی‌کننده به مسائل این صنف تلقی می‌شوند اما نکته مهم این است که با تدوین قانون نظام صنفی رسانه‌ای کار به‌خود صنف سپرده شود و محدودیت‌های جدیدی برای فعالیت رسانه‌ها ایجاد نشود.به گفته این استاد دانشگاه، درصورتی که صنفی متعلق به روزنامه‌نگاران وجود داشته باشد، درصورت بروز تخلف از سوی رسانه‌ای، نظام صنفی در ابتدای راه اقدام به بررسی تخلف و برخورد لازم می‌کند که این موضوعی عادلانه و منطقی است اما الان فقدان نظام صنفی مدون باعث شده تا حاکمیت و قوه قضاییه به پرونده‌های مربوط به رسانه‌ها رسیدگی کنند.
رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد تهران مرکز با تأکید بر اینکه بودن نظام صنفی در هر شغلی بهتر از نبود آن است، گفت: ضرورتی ندارد درصورت بروز تخلف در ابتدای راه دولت و قوه قضاییه وارد ماجرا شوند چرا‌که دولت‌ها و حاکمیت در برخی مسائل حرفه‌ای صلاحیت اظهارنظر حرفه‌ای و اظهارنظر در آن موضوع خاص را ندارند و اعضای صنف مربوطه می‌توانند کنترل و نظارت بیشتری بر مسائل مربوط به صنف خود را داشته باشند.
این استاد دانشگاه البته انتقادهایی هم به بخشی از آنچه به‌عنوان طرح نظام رسانه‌ای تدوین شده دارد و درخصوص یکی از بندهای آن که تنها فعالیت رسانه‌ای را به داشتن پروانه و تحصیلات مرتبط با روزنامه‌نگاری محدود می‌کند، می‌گوید: این موضوعی نادرست و ظالمانه است چرا‌که هر فردی با هر نوع تحصیلاتی مشروط به اینکه آموزش‌های لازم را درخصوص روزنامه‌نگاری دیده باشد و به قواعد و مقررات آن شغل آشنا بوده و به آن تمکین کند، می‌تواند وارد این حرفه شود و همه افراد باید حق ورود به حرفه‌ای که به آن علاقه دارند را داشته باشند.
فریدون صدیقی: در شرایطی که گرانی کاغذ نمک به زخم رسانه می زند و حقوق ناچیز روزنامه‌نگاران پرداخت نمی‌شود طرح بازخوانی نظام صنفی مطبوعات کاری عبث و بی مورد است و همانند شنا‌کردن در استخری است که آبی در آن وجود ندارد
اکبر نصراللهی: هر فردی با هر نوع تحصیلاتی مشروط به اینکه آموزش‌های لازم روزنامه‌نگاری را دیده باشد و به قواعد و مقررات این شغل آشنا باشد می‌تواند وارد این حرفه شود و نباید برای آن محدودیتی ایجاد کرد
رسانه‌ها چراغ راهنما و آیینه جامعه هستند
مهدی محسنیان‌‌راد/ استاد علوم ارتباطات
متن پیش‌نویس لایحه سازمان نظام رسانه‌ای سال 1393به من داده شد که ماده به ماده آن را بررسی کرده و نظراتم همان زمان در رسانه‌ها منتشر شد. الان که به این پیش‌نویس طرح جدید نگاه می‌کنم احساس خوبی دارم و می‌بینم نقدهایی که به متن قبلی شده، تأثیر گذاشته و موادی نیز تغییرات بنیادین کرده است اما هنوز کار زیادی باید روی این پیش‌نویس انجام شود.
به‌نظر من باید از چند بعد به این آیین‌نامه نگاه کنیم؛ نخست اینکه رسانه‌ها هم چراغ راهنمای جامعه هستند و هم آیینه آن؛ یعنی هم باید دیده‌بان باشند و هم چراغ راهنما. من 42سال است که در دانشگاه درس می‌دهم و می‌خوانم. در این مدت بارها و بارها در کشورمان تلاش شده تا یکی از این دو کارکرد از رسانه‌ها گرفته شود و سوگوارانه این است که بعدها متوجه شدیم چه کار خطایی کردیم که دیده‌بانی و آیینه بودن را از رسانه‌ها گرفتیم.
یکی از مهم‌ترین کارکرد رسانه‌ها دیده‌بانی قدرت است؛ به این معنی که قبل از اینکه قوه قضاییه متوجه فسادهای گسترده در جامعه شود رسانه‌ها باید آن را کشف می‌کردند. دانش ارتباطات می‌گوید که نظام رسانه نباید در وظیفه بسیار مهم رسانه‌ها اختلال ایجاد کند. مسئله بعدی درس گرفتن از عملکرد جهان معاصر است. الان جهانی در پیش داریم که در آن به‌شدت در حوزه رسانه‌ها مقررات‌زدایی در بیشتر کشورهای دنیا در حال تدوین است و با این مقررات‌زدایی می‌خواهند حفظ آبرو کنند. اینکه ما هنوز لحظه به لحظه هر اتفاقی می‌افتد آن را به نهادهایی مانند شورای نگهبان و... ارجاع می‌دهیم، فایده ندارد.
باید از دانش و رفتار جهانی و تجربه گذشته کمک گرفته شود و خودمان را از وضعیت فعلی نجات دهیم. طی سال‌های گذشته من و مرحوم معتمدنژاد اصطلاحی را وارد حوزه رسانه کردیم با عنوان «نظام شبیه پزشکی» این واژه به این علت وارد این حوزه شد که هرقدر با مسئولان و مقامات درخصوص مسائل این حوزه صحبت می‌کردیم متوجه نمی‌شدند چه می‌گوییم، پس به ناچار این اصطلاح را وارد حوزه کردیم تا رسیدگی به تخلفات روزنامه‌نگاران از قوه قضاییه و هیأت رسیدگی به تخلفات و...
گرفته شده و به‌دست نمایندگان روزنامه سپرده شود. ما به این فکر بودیم که چطور می‌توانیم روزنامه‌ها و روزنامه‌نگاران را نجات دهیم؛ این در حالی بود که در یک روز 18روزنامه همزمان توقیف می‌شد و قاضی مرتضوی بر کل مطبوعات کشور سلطه داشت. این تشکیلات به‌منظور رسیدگی به تخلفات از سوی نمایندگان مطبوعات قرار بود برقرار شود.