آشغال‌های ابدی

شبنم سیدمجیدی

آشغال‌ها هیچ وقت تمامی ندارند. آنها همیشه هستند و تولید می‌شوند. هر چه هم تلاش می‌شود برای تولید زباله کمتر، مصرف پلاستیک اندک و... باز هم نتیجه‌ای ندارد. سال‌هاست برای مدیریت این آشغال‌ها تلاش می‌شود، اما همچنان در بر همان پاشنه می‌چرخد. «بچه‌ها از زباله نان می‌خورند، آنجا کار می‌کنند، مواد زائد جامد را بازیافت می‌کنند. از مواد غذایی دورریز داخل زباله‌ها می‌خورند و زندگی‌شان را درون زباله‌ها می‌کاوند.»؛ اینها بخشی از توصیف محمد‌حسین پاپلی‌یزدی در مجله تحقیقات جغرافیایی است که سال‌ها پیش در اواخر دهه70 چاپ شد و نام مطلبش را گذاشته بود «بچه‌های زباله»؛ بچه‌هایی که مجبور بودند اجزای داخل زباله‌ها را جدا کنند و برای امرارمعاش بفروشند. البته که امروز هم از بچه‌های زباله پررنگ‌تر از همیشه بهره‌کشی می‌شود، اما در سال‌های دهه70 بود که برای پایان مصیبت‌های آنها و کاهش تولید زباله و کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و بازیافت، طرحی نو درانداختند. در آن زمان مدیریت پسماند وارد مرحله جدیدی شد و تفکیک زباله از مبدا به گفتمان مدیریت شهری اضافه شد. بحران زباله کم‌کم خود را نشان می‌داد و تلاش‌ها برای کم‌کردن اثرات این بحران آغاز شده بود. در سال 1372 احداث یک کارخانه بازیافت مواد آلی و تولید کمپوست در دستور کار قرار گرفت که عملیات احداث آن در سال  1377به پایان رسید و راه‌اندازی شد. در سال‌های بعد نیز کارخانجات و واحدهای بازیافت و پردازش دیگری شامل کارخانجات بازیافت و پردازش پسماندهای ساختمانی و عمرانی احداث شد. درست در همین حوالی یعنی در سال 1378 بود که شهرداری تهران آموزش تفکیک زباله‌های‌تر و خشک از مبدا را در دستور کار قرار‌داد. آن طرح ابتدا در مناطق 12، 19، 17، 13، 7 و 6 اجرا شد و به‌تدریج به مناطق دیگر تهران رسید. علاقه‌مندان به محیط‌زیست با همیاری سازمان بازیافت و تبدیل شهرداری، کار را دنبال کردند. این داستان آموزش در سال‌های بعد و در شهرهای دیگر ایران نیز ادامه پیدا کرد.

در سال 83 قانونی در این زمینه تصویب شد. براساس قانون تا سال 90 تمام زباله‌ها باید از مبدا تفکیک و به محله‌های موردنظر انتقال داده می‌شدند، اما این قانون هرگز به مرحله عمل نرسید.

بنا بر گزارش ها یکی از موفق‌ترین سال‌ها برای تفکیک زباله از مبدا سال 88 است.

 بنا بر‌آمار، شهروندان تهرانی در سال 87 فقط توانستند روزانه 638تن از زباله‌های خود را تفکیک کنند. تنها یک سال بعد میزان تفکیک شهروندان تهرانی به رقمی حدود 1049تن پسماند در روز رسید. تفکیک پسماند بین سال‌های87 و‌88رشد 64درصدی داشت. بعدترها یعنی از سال 90 میزان تفکیک زباله در شهر تهران رشد منفی داشت و این رشد منفی تا سال 93 که تفکیک زباله 929تن در روز بود، ادامه یافت. اما دوباره از سال 94 تفکیک زباله رشد پیدا کرد و به هزارتن در روز رسید. تفکیک زباله از مبدا در سال 95 رشد خوبی را تجربه کرد و به 1311تن در روز رسید. در سال 96 نیز با یک درصد رشد به 1326تن در روز رسید. البته که تفکیک زباله به بیشترین حد خود رسیده است، اما باید دانست که این میزان تفکیک فقط بخش اندکی از زباله‌های تهران را شامل می‌شود. بنابر گفته رضا عبدلی  رئیس سازمان پسماند این شهر- روزانه ۹هزارتن زباله و ۴۳ هزار تن پسماند ساختمانی در تهران تولید می‌شود.

در سال‌های قبل نتایج تحقیقی با عنوان طرح تفکیک زباله از مبدا و میزان مشارکت‌های مردمی در کنگره ملی بازیافت انتشار یافت. بررسی‌های پژوهشگران نشسان می‌داد که در تهران اغلب مردم (60درصد) دسترسی به سطل‌های ویژه تفکیک مواد از مبدا نداشتند و به دلایل مختلف عموم مردم (بیش 90درصد) اهمیتی برای تفکیک زباله از مبدا قائل نبودند که این موضوع بیانگر ضعف آگاهی مردم نسبت به ارزش حقیقی زباله و چرخه بازیافت است.

شهرداری در سال‌های قبل با جدیت بیشتری طرح تفکیک از مبدا را دنبال کرد و کلاس‌های آموزشی هر چند وقت یک‌بار برای تفکیک زباله‌ها برگزار شد. در مدت زمان کوتاهی شاهد سطل‌های زباله جدا بودیم که عنوان زباله‌های خشک و ‌تر روی آن نوشته شده بود. چند سال این طرح دنبال شد و هر سال نیز بودجه‌ای به آن اختصاص یافت، اما باز هم هرگز نشد که طرح جداسازی زباله‌ها از مبدا به‌طور کامل موفق شود. هنوز هم بچه‌های زباله‌گرد را می‌بینیم که این‌سو و آن‌سو، سر در مخازن بزرگ زباله کرده‌اند تا زباله‌های باارزش و قابل‌بازیافت را بردارند.

طرح دیگری که در ادامه در دستور کار قرار گرفت، ایجاد غرفه‌های دریافت پسماندهای خشک بود. در تهران اکنون 450غرفه دریافت پسماند خشک داریم که شهروندان علاقه‌مند می‌توانند پسماندهای خشک خود را در خانه تفکیک کنند و به این غرفه‌ها تحویل دهند. از آن طرف وانت‌های سیار برای جمع‌آوری زباله از محله‌ها درنظر گرفته شدند که در هر منطقه گشت می‌زنند و پسماندهای خشک شهروندان را خریداری می‌کنند. البته اجرای همین طرح‌ها باعث شد که میزان تفکیک زباله از مبدا در سال 96 به بیشترین حد خود برسد. اما همانطور که قبلا هم گفتیم همچنان تفکیک زباله در تهران اندک است و به صراحت می‌توان گفت این طرح که از حدود 19سال قبل برای نخستین‌بار آموزش‌های مربوط به آن آغاز شد، تا امروز به اهداف خود نرسیده است.