آواز غم‌انگیز «سلم‌آبادی‌ها»

فاطمه راسخ |  خراسان جنوبی ـ خبرنگار: 

موسم گندم‌درو که می‌شد، صدای ترانه‌خوانی کشاورزان نیز فرامی‌رسید و حتی گاهی همراه می‌شد با نواختن سرنا و دهل. این آهنگ‌ها گاهی از مزارع زعفران و مراسم عروسی و عزا نیز شنیده می‌شد. در خراسان جنوبی موسیقی مقامی‌ را با نام «سلم‌آبادی‌ها» می‌شناسند. 

ساز و اجرایشان برای خراسان جنوبی جاذبه گردشگری به شمار می‌رود و وقتی نوای سازشان برمی‌خیزد، رقص گندم‌درو در صحنه هیاهویی شیرین برپا می‌کند. این روزها با پیشکسوت‌های موسیقی مقامی استان که صحبت می‌کنیم آهنگ غم و غصه می‌نوازند، آنان گمان می‌کنند چون بار سفر ببندند، آداب خنیاگری به فراموشی سپرده می‌شود.  

«ابراهیم سلم‌آبادی» از پیشکسوتان موسیقی مقامی که به گفته خودش سال‌هاست یار دف و دهل است و دلداده موسیقی مقامی از دل‌نگرانی‌هایش می‌گوید. با وجود افرادی که در خانواده تحت نظر وی تربیت شده‌اند او هنوز نگران است از این‌که این جایگاه را باید به چه کسی پیش از رفتنش از دنیا بسپرد.  او گلایه دارد از این‌که چرا انجمن موسیقی از حضور پیشکسوت‌ها در عرصه موسیقی مقامی استقبال نمی‌کند و تعداد جلسات اندک است. این پیشکسوت موسیقی پاپ را که در این عرصه تازه‌وارد است باعث فراموشی این هنر اصیل و ماندگار می‌داند. 


مستمری کم هنرمندان 

سلم‌آبادی می‌پرسد که چرا مسئولان برای حفظ یک بنای تاریخی میلیاردها تومان خرج می‌کنند اما دست این هنر اصیل را نمی‌گیرند تا ماندگار شود. مستمری اندکی که به هنرمندان از صندوق اعتباری هنر زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد پرداخت می‌شود نیز دلش را به درد آورده است. از حقوق ماهیانه 150 هزار تومان می‌گوید که کفاف زندگی پیشکسوت‌های فعال را در موسیقی مقامی نمی‌دهد.  او معتقد است هنرمند به دلیل عشق به مردم و هنر است که ماندگار می‌شود، اما این روزها مشکلات مالی همه موضوعات را تحت‌تاثیر قرار داده است و هنرمندان موسیقی مقامی نیازمند حمایت مسئولان حوزه فرهنگ و هنر استان هستند. 


تفاوت‌های موسیقی مقامی استان 

سلم‌آبادی ادامه می‌دهد: با وجود جدا شدن خراسان جنوبی از خراسان بزرگ هنوز ردپایی از موسیقی مقامی شمال خراسان در شهرستان‌هایی مانند قائن و گناباد دیده می‌شود، اما موسیقی شمال و شرق خراسان با جنوب آن در تعداد مقامات متفاوت است و به علاوه در خراسان جنوبی این موسیقی به طور میدانی و با بازی‌های محلی و حرکات موزون همراه است.  وی پیشرفت هنرمندان این موسیقی را در استان منوط به حمایت مسئولان می‌داند اگرچه معتقد است هنوز هم در داخل و خارج از کشور جایگاهش را به خوبی حفظ کرده است. 
این پیشکسوت که سفرهایی به کشورهای قرقیزستان، تایلند و ازبکستان نیز داشته است هنوز هم به دلیل موروثی بودن موسیقی مقامی به ماندگاری‌اش روزنه امیدی دارد. 


مکتبخانه موسیقی 

رئیس انجمن موسیقی استان گلایه پیشکسوت‌هایی مانند او را می‌پذیرد و می‌گوید: اگرچه از نظر اعتباری این انجمن در تنگناست اما سال گذشته عملکرد خوبی داشته و حتی کتابچه‌ای هم در این زمینه تهیه شده است.  «عادل قاسمی» خبرهای خوشی هم برای فعالان موسیقی مقامی دارد و ادامه می‌دهد: تا پایان امسال نشست فعالان موسیقی استان را برگزار خواهیم کرد به علاوه راه‌اندازی مکتبخانه موسیقی مقامی را در باغ تاریخی اکبریه در بیرجند مرکز استان پیگیری می‌کنیم و قرار است بخشی از این باغ تاریخی در اختیار انجمن موسیقی قرار بگیرد تا برای حفظ و اشاعه این هنر گام‌های تاثیرگذاری برداریم و از حضور اساتیدی همچون استاد «ابراهیم سلم‌آبادی» برای برگزاری دوره‌های آموزشی استفاده شود.  او با اشاره به مشکلات معیشتی هنرمندان موسیقی بیان می‌کند: این مشکل همیشه گریبانگیر اهالی هنر بوده است.

رئیس انجمن موسیقی استان یادآور می‌شود: یکی از مهم‌ترین سازها در موسیقی شمال خراسان و منطقه شرق خراسان در خواف و تربت جام دوتار است اما این موسیقی در تعداد پرده‌ها با هم تفاوت دارد و در شمال خراسان این تعداد بیشتر است. همچنین هرچه به تربت جام و خواف نزیک‌تر می‌شویم آواز رواج پیدا می‌کند که در مقام‌ها شنیده می‌شود.  به گفته قاسمی، در جنوب خراسان سازهای بادی مانند دهل، سرنا، دایره‌های هشت‌ضلعی و نی‌لبی جزو سازهای مقامی به شمار می‌رود. 


تمنای باران با ساز دل

رئیس انجمن موسیقی استان توضیح می‌دهد: آوازها و شعر در خراسان جنوبی سرچشمه‌ای از آواهای کار و لالایی‌هاست به طوری که زمان برداشت گندم یا بام‌اندود کردن سقف خانه‌ها و تمنای باران یا حتی چیدن زعفران رواج داشته است.  قاسمی اظهار می‌کند: برای ثبت و ضبط و ماندگاری موسیقی مقامی در استان تاکنون پژوهشی میدانی انجام نشده است و برای ماندگاری این هنر اصیل نیاز به انجام این پژوهش میدانی احساس می‌شود. این موضوع همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری و همه متولیان فرهنگ و هنر استان را می‌طلبد و همان‌طور که مسئولان به فکر حفظ ابنیه تاریخی و ظروف سفالینه هستند باید به فکر حفظ این هنر نیز باشند.

 وی با تاکید بر این موضوع که باید قدر پیشکسوت‌های موسیقی استان را دانست، می‌افزاید: جایگزین کردن این افراد محال است بنابراین باید هرچه سریع‌تر این هنر را ثبت و ضبط کرد.  این مقام مسئول با اشاره به سفر گروه موسیقی مقامی استان به کشورهایی مانند فرانسه، تاجیکستان، روسیه و تایلند با همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات می‌گوید: این سفرها در معرفی موسیقی مقامی استان در خارج از کشور تاثیر بسیاری داشته است. 


ثبت در فهرست ملی 

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری خراسان ‌جنوبی می‌گوید: در اجرای موسیقی مقامی حرکات نمادین با موسیقی دلنشین سنتی هر قوم که بیانگر حماسه‌های تاریخی اقوام است، آمیخته و نمایش داده می‌شود.

به گفته «احمد برآبادی»، رقص نمادین محلی به همراه موسیقی مقامی در شهرها و آبادی‌های خراسان ‌جنوبی سابقه‌ای طولانی دارد و در حال حاضر به شماره 806 در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.  وی با بیان این‌که رقص‌های محلی دارای آهنگ‌ها، ریتم‌ها و رقص‌های خاصی است که در دیگر نقاط ایران معمول و مرسوم نیست، ادامه می‌دهد: آهنگ‌ها، ترانه‌ها و آوازهای زیبایی در منطقه رواج دارد که همراه با این رقص‌های آیینی اجرا می‌شود.  یکی از رقص‌های آیینی مرسوم در خراسان جنوبی رقص گندم‌درو است که طی آن جوانان مراحل کاشت، داشت و برداشت گندم را به صورت ریتمیک با ساز و دهل سنتی اجرا می‌کنند.