زمانه صف، دوران خرید پیکان و رنو به قید قرعه

سروش خسروی ، دبیر گروه اقتصاد و بورس
احمد میرخدائی، روزنامه‌نگار




شاید حالا عجیب به‌نظر برسد اما در پاییز سال 61 مردم ایران یک روز عصر پای دکه‌های روزنامه‌فروشی صف کشیدند تا نامشان را در میان اسامی برندگان خوشبخت خرید خودرو در روزنامه‌ها بیابند.

در زمانی دور چارلز دیکنز در پیشانی رمان مشهورش، «داستان دوشهر» نوشت: «بهترین روزگار و بدترین ایام بود. دوران عقل و زمان جهل بود، همه‌‌چیز در پیش‌روی گسترده بود و چیزی در پیش‌روی نبود، همه به سوی بهشت می‌شتافتیم، آن دوره چنان به عصر حاضر شبیه بود که بعضی اصرار داشتند مردم باید این وضع را فقط با درجه عالی بپذیرند».

 حالا حکایت ماست؛ زمانه پیکان دولوکس بود و دوران جولان رنو5. ایران خودرو هنوز تابلوی ایران‌ناسیونال را بربالای سردرش داشت اما در همان ایام جنرال موتورز ایران، در شکل تغییر نام‌یافته‌اش، یعنی پارس خودرو، کشتی‌های آمریکایی را در قالب 3نام شورولت ایران، بیوک ایران و کادیلاک ایران مونتاژ می‌کرد ولی از سال 60 به این سو جنگ و تحریم و همچنین آغاز اقدامات دولت برای قیمت‌گذاری چنان عرصه را بر صنعت مونتاژ‌زده خودروی ایران تنگ کرده بود که تیراژ کل تولید تا حد 10هزار دستگاه در سال کاهش یافت و متقاضیان واقعی و سوداگران بازاری هیچ‌یک دست کوتاهشان به خرمای بالای نخیل نمی‌رسید. از سال 1361 سخن می‌گوییم؛ دولت موقت از سال 58، یعنی درست در نخستین سال پس از پیروزی انقلاب، تحت‌تأثیر جو آن سال‌ها، واردات خودرو را ممنوع کرده بود. خودروسازان داخلی هم از پاسخگویی به تقاضای بازار جامانده بودند. صنعت خودرو که پس از مصادره اموال خیامی‌ها و دیگران، دولتی شده بود، تحت مدیریت یک وزارتخانه تازه تاسیس به نام وزارت صنایع سنگین فعالیت می‌کرد. این وزارتخانه نوپا برای حل گرفتاری‌های بازار، کمیته توزیع عادلانه خودرو را تشکیل داد و سازوکاری درنظر گرفت تا مردم بتوانند با قرعه‌کشی خودرو بخرند. محسن سازگارا، معاون وقت وزارت صنایع سنگین و سرپرست کمیته توزیع عادلانه خودرو که ظاهرا از همان زمان علاقه‌ای ویژه به دیده‌شدن داشت، این خبر را با آب و تاب در رسانه‌ها منتشر کرد.

کمیته توزیع عادلانه خودرو که با هدف جلوگیری از توزیع رانت نهفته در اختلاف قیمت خودرو در کارخانه و بازار میان دلالان و سودجویان تشکیل شده بود شرایطی را برای واگذاری خودرو به متقاضیان تعیین کرده بود که براساس آن اولاً باید حداقل یک سال از سکونت متقاضی در محل ارائه تقاضا می‌گذشت و متقاضی و افراد تحت تکفلش نیز باید فاقد خودرو می‌بودند. ضمناً متقاضی و همسرش نباید از سال 57 هیچ خودرویی از تولیدکنندگان داخلی خریداری کرده باشند و در زمان ارائه تقاضا نیز داشتن گواهینامه به نام متقاضی الزامی بود. این شرایط با تغییراتی برای خرید انواع وسیله نقلیه اعم از کامیون، مینی‌بوس و موتورسیکلت نیز وجود داشت و برای مثال انواع وانت و کامیون به کسانی واگذار می‌شد که راننده بودند و برای امرارمعاش به این خودرو نیاز داشتند و شاید همین موضوع بود که خودرو را به‌عنوان ابزار امرار معاش در جامعه پسا‌انقلابی ایران در دهه 60 جا انداخت.

طبق اعلام محسن سازگارا-سرپرست کمیته توزیع عادلانه خودرو- متقاضیانی که این شرایط را احراز می‌کردند باید برای واگذاری خودرو مبلغ 30هزار تومان و برای واگذاری موتورسیکلت دنده‌ای یاماها 8هزارتومان به اسم خود چک‌بانکی دریافت کرده و کپی آن را به همراه فرم ثبت‌نام، کپی شناسنامه متقاضی و همسر به آدرس کمیته ارسال می‌کردند.

کمیته توزیع عادلانه خودرو، یکم آبان‌ماه 1361 فرم شرکت در قرعه‌کشی واگذاری خودرو را در روزنامه‌ها به چاپ رساند و تا پایان وقت اداری 16آبان 1361 به متقاضیان مهلت داد تا درخواست‌های خود را ارائه کنند. در روزهای 24 و 25آبان‌ماه قرعه‌کشی، انجام و کمیته توزیع عادلانه خودرو دست‌به‌کار تحقیق درباره متقاضیان شد. در ادامه برندگان قرعه‌کشی باید اصل مدارک را ارائه می‌کردند و در نوبت می‌ماندند.

از نکات قابل‌توجه این بود که از یک خانواده فقط یک درخواست پذیرفته می‌شد. احتمالا تنظیم‌کنندگان ضوابط نیم‌نگاهی به قرارداد ترکمانچای داشتند؛ زیرا قرارداد کاملا یک‌طرفه بود، مثلا اعلام شده بود وجه واریزی مشمول هیچ‌گونه سودی نمی‌شود، ضمناً در شرایط قرارداد قید شده بود که اگر تولید خودرو با کاهش مواجه شود یا تحویل آن به تأخیر بیفتد متقاضی حق اعتراض ندارد. حواله این خودروها غیرقابل‌انتقال و ملاک قیمت فروش خودرو نیز قیمت روز تحویل اعلام شده بود.

اطلاعیه‌ای که کمیته توزیع عادلانه خودرو در آبان‌ماه 1361 منتشر کرده حاکی از این است که در آن زمان شرکت ایران ناسیونال سواری پیکان و وانت‌پیکان، شرکت سایپا سواری رنو، شرکت پارس‌خودرو جیپ لندرور هفت‌نفره، توسن و وانت مزدا 1000 و همچنین شرکت زامیاد وانت نیسان را در قالب طرح عرضه کرده بودند. مینی‌بوس بنز، کامیون‌های خاور و موتورسیکلت 80- 100و 125سی‌سی یاماها از دیگر وسایل نقلیه عرضه شده بود.
هرچند شرکت‌ها متعهد شده بودند این محصولات را طبق استانداردهای جاری خود تولید کنند اما وقتی زمان تحویل این خودروها رسید، به‌دلیل شرایط جنگ و تحریم، ایجاد تغییرات بنیادی در برخی از محصولات ناگزیر بود. مثلاً ایران‌خودرو مجبور شد به جای پیکان دولوکس که برای تزئین داشبورد و درهای آن از چوب استفاده می‌شد و صندلی‌های بهتری داشت، پیکان کارلوکس را تحویل دهد که صندلی و تزئیناتش عادی بود و حتی سیستم صوتی و بخاری هم از آن حذف شده بود. به این ترتیب پیکان، خودروی محبوب آن زمان مردم ایران، در پایان اجرای طرح قرعه‌کشی، به شیر بی‌یال و دم و اشکمی شبیه شده بود که با وجود کیفیت پایین، همچنان مشتری داشت؛ به هرحال لنگه کفش در بیابان غنیمت بود.