مناقشه و مذاکره بر سر یک قرارداد نفتی

سینا رحیم‌پور:

سال1311 سال مناقشات ایران در سطح بین‌المللی بود. اجرای امتیازنامه دارسی که اختیار حفاری و استخراج نفت ایران را برای 32سال به یک شرکت انگلیسی ـ ایرانی داده بود با دستور رضاشاه، متوقف و شرایط جدیدی برای همکاری با این شرکت در نظر گرفته شد اما این شرایط جدید، مناقشاتی را با خود به همراه داشت؛ مناقشاتی که در سطح بین‌المللی نیز مطرح و در مجمع ملل درباره‌اش بحث شد.

در طول یک سال مناقشه بر سر امتیازات بیشتر برای طرف ایرانی، تیم مذاکره‌کننده از اهداف خود عقب‌نشینی نکرد و این موضوع باعث بروز مناقشاتی لفظی بین مقامات ایرانی و انگلیسی شد. از مهم‌ترین وقایع این سال باید به تغییر واحد پول ایران، و تغییر قانون مقیاس‌ها و اوزان نیز اشاره کرد. سفر تاگور ـ شاعر و فیلسوف هندی ـ به ایران هم از وقایع مهم این سال است که بازخورد‌های زیادی در سطح مطبوعات ایران و هند داشت.

مذاکره‌ای تاریخی بر سر نفت

نفت در همه ادوار تاریخ ایران نقش مهمی ایفا کرده است. در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار، یک امتیازنامه به نام دارسی با دولت انگلستان، امضا و به موجب آن، امتیاز اکتشاف و استخراج نفت ایران به یک شرکت نفتی انگلیسی واگذار شد.

در دوران رضاشاه مدت این قرارداد به اتمام رسید اما دولت انگلستان قصد داشت قرارداد دارسی را 60سال دیگر تمدید کند؛ از طرفی دولت ایران نیز برای تأمین هزینه‌های نوسازی خود، نیاز شدیدی به درآمد حاصل از نفت داشت و از این رو بر آن بود که تغییراتی به سود خود در قرارداد دارسی ایجاد کند؛ بدین‌منظور عبدالحسین تیمورتاش ـ وزیر دربار رضاشاه ـ به‌عنوان نماینده ایران، وارد مذاکرات پیچیده‌ای با شرکت نفت و دولتمردان انگلیس شد تا سهم ایران را افزایش دهد.

در مرداد این سال، علی دشتی ـ نماینده مجلس ـ در یک نطق، این قرارداد را به‌شدت مورد نقد قرار داد و آن را بهره‌کشی از ذخایر ایران بدون هیچ سودی برای کشور خواند. تقی‌زاده ـ وزیر مالیه ـ نیز در پاسخ به دشتی، تقصیر را به گردن پیشینیان و بی‌دانشی آنها انداخت و از مذاکرات با کمپانی انگلیسی برای تغییر مفاد قرارداد خبر داد.

نکته جالب اینکه وقتی مذاکرات به جایی نرسید، رضاشاه در روز عید مبعث اعلام کرد که پرونده مذاکرات نفتی را در بخاری سوزانده است و قرارداد دارسی لغو می‌شود. روزنامه اطلاعات و سایر روزنامه‌ها در این روز، چاپ فوق‌العاده داشتند و بنا بر اعلام جراید، در آن روز این اقدام شاه، موجی از شادی در کشور به راه انداخت.

تقی‌زاده نیز به مجلس رفت و لغو این قرارداد را رسما اعلام کرد اما شرکت نفت ایران ـ انگلستان که مجری این قرارداد بود، این اقدام ایران را غیرقانونی دانست. کار به طرح دعوای بین‌المللی رسید و مجمع ملل تصویب کرد که این شرکت انگلیسی مجبور است با ایران، مذاکره کند و شروط دولت ایران را بپذیرد. در این میانه، تیمورتاش ـ وزیر دربار ـ که مسئولیت مذاکرات با این کمپانی انگلیسی را بر عهده داشت از وزارت، برکنار، بازداشت و محاکمه شد.

هیچ‌وقت یک ایرانی را تهدید نکن

در جریان مناقشه نفتی بین دولت‌های ایران و انگلیس، دولت انگلستان یادداشت شدیداللحنی برای محمدعلی فروغی فرستاد و مدعی شد که اگر ایران درباره امتیازنامه، مطالبه‌ای دارد باید از طریق مجامع و محاکم صالحه بین‌المللی پیگیر آن باشد. فروغی اما در پاسخ به دولت انگلستان نوشت شما نباید ایران را تهدید کنید؛ چون ایران از تهدید، باکی ندارد. 

جمعیت تهران در  سرشماری1311

در سال1311 سرشماری نفوس و مسکن در تهران انجام گرفت که به موجب آن، جمعیت کل تهران (داخل و خارج خندق) 310هزار و 139نفر محاسبه شد.

ماموران سرشماری در همه نواحی شهر، جمعیت خانواده‌ها، اتاق‌ها و مشاغل را ثبت کردند. مناطق تهران در این سرشماری شامل محله‌های ارک، دولت، حسن‌آباد، سنگلج، قنات‌آباد، محمدیه، شرق بازار، عودلاجان و شهر نو بود.

تهران در آن سال 15سینما، 33رستوران، 614قهوه‌خانه، 237حمام، 182گاراژ و 27چاپخانه داشت. در آن سال 224نفر انگلیسی، 224نفر افغان، 308نفر آلمانی، 9969نفر آذربایجانی و 5328کاشانی ساکن تهران بودند. در سال1311 تعداد1229 ازدواج و 332طلاق در تهران به ثبت رسیده است.

فیلسوف و ادیب هندی در ایران 

در اردیبهشت‌ماه این سال رابیندرانات تاگور ـ فیلسوف و ادیب هندی ـ به تهران سفر کرد. او در بدو ورود مورد استقبال وزیر معارف، معاون وزارت خارجه و جمعی از ادبا و نویسندگان ایران قرار گرفت. دینشاه ایرانی ـ رئیس انجمن زرتشتیان هندوستان ـ نیز تاگور را در این سفر همراهی می‌کرد. تاگور در این سفر در تهران چند کنفرانس درباره ادب و فرهنگ هند برگزار کرد و با تعداد زیادی از دانشمندان و ادبای ایرانی دیدار و گفت‌وگو داشت. یکی از مهم‌ترین دیدار‌های تاگور، مباحثه و مذاکره او با آیت‌الله شریعت سنگلجی درباره فلسفه بود. سفر تاگور و همراهان بعد از 18روز به پایان رسید. 

اسکناس‌های جدید در بازار 

درنخستین‌روز‌از سال1311 واحد پول ایران از «قران» به «ریال»، تبدیل و اسکناس‌ها و سکه‌های جدید توسط بانک ملی ایران در سراسر کشور پخش شد و ملاک معاملات قرار گرفت. اسکناس‌های بانک ملی در قطعات 5، 10، 20، 50، 100، 500 و 1000ریالی بود.

قانونی برای وزن‌کشی 

اول آبان‌ماه این سال، قانون اوزان و مقیاس‌ها به تصویب رسید و ملاک کار در کشور شد. طبق این قانون واحد وزن «کیلوگرم»، واحد طول «متر»، واحد سطح «مترمربع» و واحد حجم «مترمکعب» تعیین شد. طبق این مصوبه، مقیاس‌های قبلی کاربرد خود را از دست دادند و در اسناد نیز از مقیاس‌های جدید استفاده شد. 

مقررات برای مغازه‌داران اصفهانی

در این سند، سعید ـ رئیس بلدیه (شهردار) اصفهان ـ مقرراتی شامل 9بند را که 5بند آن راجع به بقالان و 4بندش مربوط به میوه‌فروشان است، اعلام می‌کند. به موجب این مقررات، در این دو بخش، ممنوعیت فروش محصولات فاسد، پوشاندن مواد خوردنی با پارچه تمیز و پاکیزه‌نگه‌داشتن مغازه، الزامی‌است. همچنین بلدیه، مغازه‌داران را موظف کرده که یک نسخه از این اعلان را در داخل دکان خود الصاق کنند.