یلدا؛ شاهکار محاسباتی ایرانیان باستان

مسعود عتیقی/بنیانگذار انجمن نجوم آماتوری ایران

طولانی‌ترین شب سال، هرچند فقط حدود یک دقیقه از شب‌های پیش و پس از خودش بیشتر طول می‌کشد، از نظر علمی یکی از سندهای افتخار ما ایرانیان به شمار می‌آید؛ زیرا نشان می‌دهد که نیاکان این سرزمین از چند هزار سال پیش، در دانش اخترشناسی به توانایی مهم سنجش دقیق طول شبانه‌روز رسیده بودند.
 امسال خورشید در ساعت 16و 55دقیقه روز جمعه، 30آذر 97در افق غرب غروب خواهد کرد و زمان طلوع خورشید در بامداد شنبه اول دی‌ماه نیز ساعت 7و 11دقیقه است. بااین حساب، طول این شب، 14ساعت و شانزده دقیقه است که در بین شب‌های سال، طولانی‌ترین شب به‌حساب می‌آید. یلدا واژه‌ای سریانی به‌معنای زایش و تولد است؛ به این نکته اشاره دارد که پس از یک شب طولانی و تاریک، نور بر ظلمت غلبه پیدا کرده، مهر تابان دوباره از افق شرق برخواهد خاست.از نظر اخترشناسی، یلدا در هنگام یک رخداد نجومی مهم به وقوع می‌پیوندد که از آن به‌عنوان انقلاب زمستانی یاد می‌کنند. به جز این، نوروز ایرانی نیز در هنگام اعتدال بهاری به وقوع می‌پیوندد که نشان‌دهنده اهمیت دانش اخترشناسی در میان ایرانیان باستان بوده است. در هنگام رخ دادن یلدا که مصادف با انقلاب زمستانی است، خورشید به بیشترین کشیدگی زاویه‌ای نسبت به استوای آسمان می‌رسد که امسال این اتفاق در ساعت 1:52بامداد شنبه اول دی‌ماه 97رخ می‌دهد. در هنگام انقلاب زمستانی ساکنان نیمکره‌شمالی زمین شاهد طولانی‌ترین شب و کوتاه‌ترین روز هستند. این در حالی است که ساکنان نیمکره‌جنوبی کوتاه‌ترین شب و طولانی‌ترین روز را تجربه خواهند کرد و این، ‌آغاز فصل تابستان در نیمکره‌جنوبی خواهد بود.
نکته جالب در آیین‌های ایرانی آن است که، بسیاری از جشن‌ها و مناسبت‌های ما با رخدادهای طبیعی و محاسبات علمی گره خورده است که نشان از دقت و توجه ایرانیان به علوم و دانش ازجمله دانش کهن اخترشناسی دارد. ایرانی‌ها از دوران بسیار دور به طبیعت و آسمان بسیار توجه داشتند و تمام مناسبت‌هایشان مرتبط با مناسبت‌های ریاضی و همراه با اندیشه‌ورزی بوده است. به جز یلدا، در مورد جشن نوروز نیز همین نگاه دیده می‌شود. در هنگام برگزاری نوروز، طول روز و شب در تمام نقاط کره زمین فارغ از اینکه در چه فصلی قرار داشته باشند، با یکدیگر برابر است. این برخلاف سال نوی میلادی است که در آن، ساعت 12شب و زمان محلی در هر کشوری معیار آغاز سال نو دانسته می‌شود. این نکته نشان می‌دهد که نیاکان ما چه توانایی‌های شگرفی در زمینه‌ دانش اخترشناسی داشته‌اند که باعث شهرت رصدخانه‌های ایرانی در جهان شده بود. با توجه به تمام این ویژگی‌های مهم درباره‌ یلدا، ‌در سال 1387خورشیدی این آیین ایرانی به‌عنوان یک مناسبت ملی ثبت شده است و امید آن می‌رود که با تلاش مسئولان، این مناسبت ابعاد جهانی یافته و به سطح جهانی نیز برسد.