دورهمی با طعم بژی و گََنِمَه شیره

فرزانه کرمی |   روزنامه‌نگار :

 آیین شب یلدا یکی از آیین‌های کهن‌ ماست.  مردم استان‌های کردستان و کرمانشاه به این آیین چون دیگر آیین‌ها دلبستگی عمیقی دارند و در تاریخ پرفراز و نشیب سرزمینشان در حفظ و پایداری آن کوشیده‌اند. خوشبختانه این آیین همچون بسیاری از آیین‌های باشکوه و کهن ایرانی از دل هزاره‌ها و از مسیر پرپیچ‌وخم و متلاطم زندگی ما به سلامت عبور کرده و همچنان شکوهمند و پابرجاست.


بساطی از هندوانه و انار و تنقلات

در این شب که طولانی‌ترین شب سال و مصادف با آخرین شب پاییز است، خانواده‌ها در خانه کهنسال‌ترین فرد فامیل گرد هم می‌آیند و بساطی از هندوانه و انار و تنقلات می‌گسترانند و تفألی بر دیوان خواجه شیراز می‌زنند. جشن شب یلدا مربوط به همه اقوام ایرانی در جای‌جای این دیار دیرین است. در کردستان و کرمانشاه هم آیین شب یلدا جایگاه ویژه‌ای داشته و دارد. مردم این استان‌ها در شب چله دور هم جمع می‌شوند و تا نیمه‌های شب بیدار می‌مانند. در شب چله مردم این استان‌ها سرخی انار و هندوانه چشم و کام را می‌نوازد. از دیگر خوراکی‌هایی که بر سر سفره چله خودنمایی می‌کند، انواع تنقلات است.

بسیاری از خانواده‌هایی که دوست دارند این جشن را به شکلی سنتی برگزار کنند، به استثنای تنقلات معمول و آجیل، بژی (نوعی شیرینی محلی) و گَنِمَه شیره (گندم بو داده) نیز درست می‌کنند. در شب‌های یلدای این دیار نیز چون دیگر نقاط ایران، حافظ‌خوانی و تفأل به دیوان خواجه شیراز مرسوم است. در برخی خانواده‌ها هنوز مانند گذشته‌های نه‌چندان دور، به جای حافظ، شاهنامه به‌ویژه شاهنامه کُردی خوانده می‌شود. تعداد این افراد بسیار کم است، اما هنوز هم کسانی هستند که نوای خوش شاهنامه‌خوانی و نقالی را در کانون گرم شب یلدا طنین‌انداز می‌کنند.


انجام بازی‌های محلی

 از دیگر برنامه‌های جذاب این شب، انجام بازی‌های محلی است. از بازی‌هایی که در این شب رواج بیشتری دارد، می‌توان به 2 بازی «چه وه چه» (چیستان) و «زر مشتکی» (گل یا پوچ) اشاره کرد. آنچه این بازی‌ها را بسیار جذاب و محبوب کرده، این است که هیچ‌کدام محدودیت سنی ندارند و اتفاقاً بزرگسالان با اشتیاق بیشتری به آنها می‌پردازند.


قصه‌گویی و نقل خاطره

همچنین در این شب قصه‌گویی و نقل خاطره عطر و بوی خاص خود را دارد. معمولاً این قصه‌ها و خاطره‌ها با لحنی شیرین و دلچسب بر زبان بزرگ‌ترهای فامیل جاری می‌شود. آنچه در شب یلدا بیشترین ارزش و لذت را دارد، جمع شدن افراد خانواده و فامیل در خانه بزرگ‌ترهاست. در این محفل دلنشین هم حرمت بزرگ‌ترها به‌جا می‌آید و هم دیدارها تازه می‌شود. شاید در دنیای ماشینی و بی‌عاطفه امروز که انسان‌ها به تسخیر فضاهای مجازی اینترنتی درآمده‌اند، آیین‌هایی چون شب یلدا روزنه‌ای به سوی مهرورزی و دنیای حقیقی انسان باشد. در حقیقت، شب یلدا بهانه‌ای است برای همنشینی و تقسیم عشق و مهربانی و صفا که متأسفانه این روزها به گوهری کمیاب و گاه نایاب تبدیل شده است.



یلدا جشن زایش مهر است 

میرجلال الدین کزازی |  استاد ادبیات و پژوهشگر:

جشن و آیین شب یلدا یکی از کهن‌ترین جشن‌ها و آیین‌های ایرانی است که از فراسوی هزاره‌ها تاکنون پاییده است. ایرانیان امروز هم آن را بزرگ می‌دارند و آیین این شب را به شایستگی به انجام می‌رسانند. جشن شب یلدا که در نخستین شب از زمستان برگزار می‌شود به ‌راستی جشن زایش مهر است. از همین روست که آن را یلدا می‌نامند که واژه‌ای است برآمده از زبان آرامی یا سریانی. همان است که در زبان تازی هم ریخت‌هایی از آن به کار برده می‌شود؛ مانند ولادت و تولد و واژه‌های دیگر. مهر در فرهنگ ایرانی چند کاربرد و معنی دارد.

هم یکی از فغان باستانی ایرانی بوده است. هم نامی شده است برای خورشید. هم آیینی را که پدیدآور آن مهر یا میترا بوده است با این نام می‌خوانند؛ آیین مهرپرستی. از سوی دیگر آن مهرِ باستانی پاسدار پیمان هم بوده است. پاسداری از پیمان، نشانه مهر و دوستی است. از این روی، این واژه در زبان پارسی در این معنی هم به کار گرفته می‌شود. مهر، دین‌آوری بود که در روزگار اشکانی در ایران سر برآورد و آیینی را فراپیش نهاد که هم در ایران گسترش یافت و هم به شیوه‌ای شگفت‌آور در قلمرو جهان‌شاهی روم. این آیین که آیین «مهرپرستی» یا «میترائیسم» نامیده می‌شود، آیین فراگیر و همگانی رومیان کهن شد. هنگامی که آیین ترسایی سر برآورد، بزرگ‌ترین هماورد در برابر آن، همین آیین مهرپرستی شمرده می‌شد.

این آیین در برون برافتاد اما در دل فرهنگ و آیین ترسایی همچنان پایدار ماند. نمونه آشکار از این مهرآیینی در فرهنگ و آیین ترسایی، نام روز سپند ترسایان، روز یکشنبه، است که نام روز سپند نزد مهریان هم بوده است. این روز در زبان‌های اروپایی به نامی نامیده می‌شود که هنوز یادآور آیین مهریست؛ روز خورشید. برای نمونه در زبان انگلیسی روز یکشنبه را «روز خورشید» (sunday ) می‌نامند. ایرانیان زادن مهر را در این شب جشن می‌گیرند و خوانی آیینی می‌گسترند. آن نمادهایی که بر این خوان نهاده می‌شود در پیوند است با مهر یا خورشید. این جشن از جشن‌های مردمی ایران بوده است و گویا در شمار جشن‌های دیوانی یا رسمی جای نداشته است. از همین روست که همه ایرانیان با هر رده اجتماعی و با هر آگاهی و دانش این شب را گرامی می‌دارند و بر خود بایسته می‌دانند که خوان ویژه آن را بگسترند و شب را اگر بتوانند تا دمیدن مهر و فرارسیدن روز زنده بدارند و بیدار بمانند.