معاوضه بنزین و نفت با سیگار و پرتقال

شهرام فرهنگی

1358 از نظر بروز احساسات، سالی پرمایه بود؛ بد و خوب، زشت و زیبا، ترسیده از شکست و مست پیروزی، دیو و فرشته، فراری‌های ترسیده و انقلابی‌های پیروز؛ متضادها در تمام سطوح به سرحدهای قطب مخالف رسیده بودند و همه می‌دانند در چنین جوی آدم سیگاری بیشتر از همیشه سیگار می‌کشد. بی‌سیگاری دردمشترک بیکار و کارمند، طاغوتی و انقلابی، کافر و مرد باخدا بود. سال58 سیگار سخت پیدا می‌شد.

1358سالی بود که روزنامه‌نگارها روز 5 فروردین سرکار بودند. آن‌قدر خبر دوروبرشان ریخته بود که برای جمع و جور کردن‌شان باید از بیرون هم کمک می‌آوردند. آنها با فراوانی خبر مواجه شده بودند. تقریبا همه‌‌چیز در حال از نو تعریف شدن بود و به همین تقریب هر چیزی را می‌شد آن‌قدر مهم تصور کرد که قابلیت تبدیل شدن به خبر را داشته باشد. روز ششم فروردین یکی از خبرهای پرشماری که در روزنامه‌ها منتشر شده بود، به مبادله بنزین و نفت با سیگار و پرتقال در مرز ایران و ترکیه مربوط می‌شد. کمبود مواد نفتی در ترکیه و سیگار در ایران، این معامله پایاپای را در طول مرزهای دو‌کشور به‌وجود آورده بود. در خبر حرف‌های فرماندار یکی از شهرهای مرزی ترکیه آمده بود. او گفته بود ایرانی‌ها 4لیتر بنزین را با یک پاکت سیگار معامله می‌کنند و در ازای 18لیتر گازوئیل یک کیلو پرتقال دریافت می‌کنند. آن‌ زمان وضعیت بنزین در ترکیه بحرانی بود و دولت ترکیه در نهایت ناچار به جیره‌بندی بنزین شد که براساس آن هر اتومبیل ماهی 80لیتر سهمیه سوخت داشت. درست در همان زمان، در ایران هم خیلی‌ها به سیگار شب‌شان محتاج بودند. نه اینکه نباشد ولی سخت پیدا می‌شد و خارجی‌اش بسیار گران بود.

1358سالی بود که قیمت سیگار خارجی ناگهان 5برابر شد! براساس خبرهایی که روزنامه‌ها در اردیبهشت‌ماه این سال منتشر کردند، هر بسته سیگار خارجی 10تا 25ریال و هر بسته سیگار ایرانی 5 تا 10ریال گران‌تر از نرخ مصوب عرضه می‌شد؛ برای مثال کسی که قبلا 4تومان و 5زار می‌داد و مثل آدم حسابی‌ها در فیلم‌های آمریکایی همان جا دم دکه دود می‌کرد، حالا – اگر پیدا می‌کرد- باید 20تومان می‌داد و انگار که مواد جابه‌جا کرده‌باشد ، سیگار را در جیبش فرو می‌کرد و در‌می‌رفت. در شروع سال 58– تقریبا هر هفته- خبری درباره کشف سیگار قاچاق و بازداشت عوامل بازار سیاه سیگار در روزنامه‌ها منتشر می‌شد. با این حال دلال‌های سیگار همچنان کنترل بازار را در اختیار داشتند. اعتصاب کارکنان شرکت دخانیات در زمان اعتصاب سراسری ضد‌رژیم پهلوی باعث شده بود سیگارها از انبارها بیرون نروند.  بعد از سقوط رژیم هم واردات سیگار ممنوع شد. به این ترتیب سیگار - به‌ویژه جنس خارجی‌اش- در بازار نایاب شد. دلال‌ها از فرصت به‌وجود آمده استفاده کرده و بازار سیگار را در دست گرفته بودند. شرکت دخانیات تلاش کرد بازار را پس‌بگیرد ولی فروش مستقیم حربه‌ای بود که خیلی زود با شکست مواجه شد. سیل سیگاری‌های شهر، محل‌های اعلام شده برای توزیع سیگار دولتی را محو کرد و با این حال قیمت‌های بازار آزاد هیچ تکانی نخورد. پس از آن شرکت دخانیات تلاش کرد با حمایت دولت موقت سطح زیرکشت توتون را افزایش دهد و ایران را به‌خودکفایی در سیگار برساند.

1358سالی بود که «محدودیت کشت توتون و تنباکو لغو شد». دولت موقت تصمیم گرفت این کالا را 30تا 38درصد بالاتر از نرخ قبلی از تولید‌کننده بخرد. شرکت دخانیات ایران هم برای بالا بردن کمیت و کیفیت محصول، برای تولید‌کننده‌ها مساعده و وام درنظر گرفت و وعده داد«سموم و کود شیمیایی با قیمت نازل در اختیار کشاورزان توتون و تنباکو قرار می‌گیرد.» همچنین «با راهنمایی فنی کشاورزان را یاری می‌کنیم.» ولی انتشار این خبر هم دلال‌های بازار سیگار را ناکار نکرد. سال1358 با 20تومان می‌شد از میان یک بسته وینستون و یک کیلو مرغ فقط یکی را انتخاب کرد. روزنامه‌ها همچنان تیتر می‌زدند: در مرزها گاو و گوسفند را با سیگار معاوضه می‌کنند!