ایران؛ بزرگ‌ترین تولید‌کننده خاموش جهان

مائده امینی

تا همین چندسال پیش، ایران بدون اینکه نامی از خود برجای بگذارد، بیش از 95درصد زعفران جهان را تامین می‌کرد. سهم ایران امروز در جهان اگرچه بر اساس روایاتی تا 88درصد کاهش پیدا کرده، اما همچنان در صدر تولیدکنندگان زعفران جهان ایستاده‌ایم. در حالی که حداقل 100هزار هکتار از اراضی کشور زیر کشت زعفران می‌رود، تنها 20‌درصد از کشورهای جهان زعفران ما را می‌خرند و ضعف در بسته‌بندی و برندسازی باعث شده  که آن 20‌درصد هم محصول دریافتی از ایران را ارتقا داده و به نام خودشان به سایر کشورهای جهان صادر ‌کنند. اسپانیا یکی از این کشورهاست. زعفران مرغوب کاشمر را در جهان با نام زعفران اسپانیا می‌شناسند. اسپانیا محصول کشور ما را با نام‌های تجاری اسپانیایی به 140کشور جهان صادر می‌کند. 

براساس گمانه‌زنی دفتر بازرگانی سازمان تعاون، در سال زراعی ۱۳۹7-۱۳۹6  بیش از ۲۵۰تن زعفران به ارزش تخمینی بیش از ۳۵۲ میلیون دلار زعفران از کشور به بازارهای بین‌المللی با متوسط قیمت کیلویی حداقل ۹۷۰دلار و حداکثر ۱۳۰۰دلار، صادر شده است. 

براساس آمار گمرک تا بهمن سال96 (سال زراعی گذشته) میزان تولید زعفران در سال96 به بیش از 300تن رسیده است که از این مقدار،  بیش از 218تن به کشورهای هدف صادر شده و حدود 50تن به مصرف داخلی رسیده است؛ این در حالی است که مصرف سالانه زعفران در جهان  350‌تن اعلام شده است.  میزان تجارت جهانی زعفران بیشتر از ۸میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود، اما سهم ایران در تجارت جهانی زعفران بسیار اندک است، چرا که عمده زعفران ایران به صورت فله صادر می‌شود و کشورهای خریدار، زعفران ایران را بسته‌بندی و در بازار عرضه می‌کنند. 

زعفران ایران به کدام کشورها صادر می‌شود؟ 

 ایران زعفران را به 5 قاره و 47‌کشور جهان با بسته‌بندی از 2.0گرم تا حداکثر بسته‌بندی یک کیلویی با برند ثبت‌شده صادر می‌کند.  ایران در سال1395، ۱۷۲تن و ۶۰‌کیلو زعفران به ارزش بالغ بر ۲۴۶میلیون و ۷۲۳هزار و ۳۲۸دلار و در سال 1396، 218تن و 737‌کیلو و ارزش دلاری 309‌میلیون و 517هزار و 643‌دلار صادرات داشته است. ضمنا مقداری به‌صورت چمدانی از کشور صادر می­‌شود. کشورهای هدف و اصلی  هر سال با سال دیگر متفاوت هستند. عموما امارات، اسپانیا و چین بزرگ‌ترین خریداران زعفران ایران هستند و بعد از این کشورها، در جدول خریداران، هنگ‌کنگ، افغانستان، ایتالیا، قطر، ویتنام، سوئد، آلمان و فرانسه ایستاده‌اند. 

موانع صادرات چیست؟ 

پیش از اینها، در دوران ثبات ارزی، مشکلات زعفران از جنس دیگر بود اما حالا مشکلات ارزی هم به نبود ماشین‌آلات پیشرفته برای بسته‌بندی زعفران، صادرنکردن زعفران به شکل فرآوری شده، اخذ عوارض از صادرکنندگان و ... اضافه شده است. هر روز یک نرخ تازه برای زعفران تعیین می‌شود که همین موضوع دست و پای تولیدکنندگان را بسته است.  نوسانات دائمی سبب شده تا صادرات این کالای سرخ همراه با ریسک بالا باشد. خریداران خارجی به دنبال بستن قرارداد برای تامین زعفران مورد نیاز خود هستند، اما صادرکنندگان ایرانی قادر به تامین نقدینگی مورد نیاز برای خرید ۱۰تا ۲۰تن زعفران مورد نیاز برای صادرات نیستند و نمی‌توانند به موقع به تهعدات خود عمل کنند، چرا که قیمت زعفران در این روزها گاهی به کیلویی 8‌میلیون تومان هم رسیده است.  پای سود بالای بانکی هم که همه‌جا در میان است. سود بانکی بالا یکی دیگر از موانع صادرکنندگان است.   صادرکنندگان به دلیل سود بین ۲۰ تا ۲۵درصد نمی‌توانند از تسهیلات بانکی استفاده کنند و همه این مسائل باعث شده تا میزان صادراتشان در وزن و حجم پایین انجام شود. 

نگاه صادرکننده 

امارات و اسپانیا؛ مالک زعفران ایرانی 

علی شریعتی مقدم | صادرکننده زعفران



نیاز جهانی به زعفران قابل توجه است؛ نیازی که موجب می‌شود صادرات زعفران همواره از نظر کیفیت و کمیت در ایران قابل‌قبول باشد. اما اتفاقی که در چند ماه گذشته در حوزه صادرات افتاده، تعهدات ارزی و قوانین جدید است که یک مانع به موانع قبلی اضافه کرده است و موجب شده که بیش از پیش به قاچاق زعفران دامن‌زده شود.  در نظر بگیرید! زعفران به خاطر حجم کم و قیمت بالا، قاچاق‌پذیری بسیار بالایی دارد و ما نباید با قوانین دست‌وپاگیر برای تولیدکننده و صادرکننده داخلی، به این امر دامن بزنیم. 

آمار صادرات 8 ماه اول امسال را که نگاه می‌کنید می‌بینید اکثر آنها که نام‌شان در صدر جدول صادرکنندگان برتر آمده، صادرکننده واقعی و تخصصی نیستند و این اتفاق به خوبی روایتگر این است که قوانین و مقررات در این حوزه کارآمد نیستند. 

مسئله دوم که من فکر می‌کنم نیاز به رسیدگی دارد، قیمت‌هایی است که ما از گمرک سراغ داریم. آمار گمرکی ما دقیق و درست نیست و این تطابق نداشتن با واقعیت، خود می‌تواند مسئله‌ساز باشد. تعرفه گمرکی زعفران برای هر کیلو 1450دلار است و این در حالی است که قیمت واقعی زعفران گاهی نصف این عدد است. 

مسئله بعدی خروج بخش عمده زعفران به شکل ماده خام از کشور است. این پیامد، حاصل آماده‌نبودن کشور برای گسترش صادرات است. فضای کسب و کار خوب اسپانیا و امارات به این کشورها این امکان را می‌دهد که محصول ایران را به نام خود مصادره کنند.  پیش‌بینی می‌شود که حدود 400‌تن در سال جاری زعفران تولید کنیم که از این مقدار حدود 60تن به مصرف داخلی می‌رسد و 230 تا 250‌تن آن صادر می‌شود. 

اما چه چیزی زعفران را تبدیل به یک کالای استثنایی کرده است؟ قطب اصلی تولید زعفران ایران استان خراسان است اما در 20استان دیگر هم کشت زعفران آغاز شده و به بهره‌برداری رسیده است. زعفران برای بیش از 130هزار خانوار اشتغالزایی کرده است که در مجموع حدود 500 تا 600‌هزار نفر به شکل مستقیم و غیرمستقیم از طریق مشارکت در کاشت و برداشت و ... زعفران ارتزاق می‌کنند. همچنین زعفران نسبت به آبی که مصرف می‌کند بیشترین ارزش اقتصادی را در جهان دارد و گیاهی است که به قناعت آبی بالا مشهور است.  نباید فراموش کنیم که زعفران احتیاج به حمایت بیشتری توسط مسئولان دارد و باید  برای کاهش تقلب در این محصول ارزشمند و دلالی در این حوزه اقدامات موثری انجام شود، چرا که با سامان یافتن بازار زعفران، کسب‌وکار رقابتی تولید‌کنندگان داخلی رونق پیدا کرده و به‌واسطه توسعه صادرات آن، تولید ناخالص ملی افزایش پیدا می‌کند. 

نگاه تولید کننده 

نظارتی بر روند تولید زعفران وجود ندارد 

حمیدرضا محلاتی| تولیدکننده نمونه زعفران



مشکلات در عرصه تولید زعفران بسیار است. معضل اصلی تولید طلای سرخ در ایران، نبود امکانات کافی است. تمام مراحل تولید این محصول با دست انجام می‌شود و هیچگونه ماشین‌آلات مناسبی در حوزه تولید و بسته‌بندی نه وارد می‌شود و نه تولید. گاهی برای بسته‌بندی چند‌گرم زعفران، 30کارگر به کار گرفته می‌شوند و همین موضوع موجب می‌شود  هزینه تولید چندین برابر شود؛ درواقع ضعف در بسته‌بندی، مشکل دیگری است که هم صادرکننده با آن مواجه است و هم تولیدکننده، چرا که همان مقوای ساده‌ای که در بسته‌بندی استفاده می‌شود هر روز گران‌تر از روز قبل است و در واقع برای تامین مواد اولیه بسته‌بندی زعفران دچار مشکلات مختلفی هستیم.  هزینه‌های جانبی تولیدکننده که بالا می‌رود، قیمت نهایی زعفران هم افزایش پیدا می‌کند و درنهایت گاهی کار یک کشاورز به جایی می‌رسد که دیگر تولید برایش صرفه اقتصادی ندارد. مشکلاتی مثل تامین کود، آب و ... با تورم بالا، از مشکلات دیگر یک تولیدکننده است که در کنار هزینه‌های بالای کارگری، مزید بر علت می‌شود.  همچنین یک کشاورز، باید همه هزینه تولید را در همان ابتدای کار پرداخت کند، یک سال از چند هکتار زمین مراقبت کند و تنها در یک ماه برداشت به سود برسد؛ درواقع کشاورز موظف است که همیشه نقدینگی بالا داشته باشد. 

معضل بعدی که تولیدکننده به‌تازگی با آن مواجه شده، نوسانات قیمت این روزهاست. هزینه‌های تولید با هزینه‌ فروش همگون نیست. هر روز با یک قیمت تازه مواجه می‌شویم؛ قیمت‌هایی که گاهی واقعا قابل درک و فهم نیستند. یک‌روز بیدار می‌شوی و می‌بینی زعفران از کیلویی 5‌میلیون تومان به 8‌میلیون تومان رسیده است.  مشکل بعدی، استفاده نکردن از روش‌های نوین کشت است. در حال حاضر اگر باید از هر هکتار 50کیلو زعفران برداشت شود، تنها بین 3 تا 9‌کیلو برداشت می‌شود، چراکه کشت گلخانه‌ای در ایران هنوز رواج ندارد. در فضای گلخانه هم میزان برداشت از هر هکتار چند برابر می‌شود و هم هدررفت آب و دستمزد کارگر کاهش پیدا می‌کند.  تشخیص کالای اصل از قلابی مشکل دیگری است که کارخانه‌دار به عنوان بخشی از زنجیره تولید با آن مواجه است. وجود یک سیستم نظارتی غلط بر روند تولید کالای مهمی مانند زعفران باعث شده که تقلب و تخلف در آن بسیار دیده شود.  مشکلات یکی دو تا نیستند. حضور رقبایی که تولیدکننده رسمی نیستند، افزایش واسطه‌گری و دلالی و توسعه زعفران‌های تقلبی هم مشکلات دیگری هستند که این روزها با آنها مواجهیم. مجموعه این مشکلات به‌خوبی بیانگر این است که نظارت کافی بر بخش تولید وجود ندارد .