خاک بحرانی‌تر از آب

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

خاک از مهم‌ترین اجزای اکـوسیـسـتـم است؛ برخورداری از اکوسیستمی سالم، در گرو حفظ خاک و البته حفظ سلامت آن است. این عنصر مهم در تمام دنیا با تهدیداتی مواجه است که نه‌فقط سلامتش، بلکه وجودش را هم نشانه گرفته و آن را دچار بحران کرده است. این بحران نه‌تنها در ایران که در سایر نقاط جهان آنقدر جدی است که سازمان خواربار جهانی، ‌فائو، برنامه مشارکتی جهانی خاک را راه‌اندازی کرد و سال گذشته «حفاظت از کره زمین با مراقبت از خاک آغاز می‌شود» را به‌عنوان شعار برگزید و بر اجرای دستورالعمل‌هایی با هدف مدیریت پایدار خاک در کشورهای مختلف ازجمله ایران تأکید کرد.
 فردا 14آذر‌ مصادف با 5دسامبر از 4سال قبل و با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل، ‌روز جهانی خاک نامگذاری شده تا کشورهای دنیا با مهم دانستن این بحران، برای مقابله با آن تلاش کنند. در آستانه روزجهانی خاک، کارشناسان می‌گویند وضعیت خاک در ایران بحرانی است و ایجاد پوشش گیاهی و توسعه آن از اصلی‌ترین راهکارهای خروج از این بحران محسوب می‌شود.
خاک از دست رفته دیگر بازنمی‌گردد
حدود 800سال زمان لازم است تا یک سانتی متر خاک تشکیل شود اما فرسایش و از بین رفتن آن گاهی به اندازه جاری شدن یک سیلاب یا وزش بادی شدید زمان می‌خواهد و آنچه در ثانیه‌ای از دست می‌رود، صدها سال زمان برای شکل‌گیری دوباره‌اش لازم است.
احمد رحمانی، دانش‌آموخته دکترای خاک‌شناسی و رئیس انجمن اعضای هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به همشهری می‌گوید: «ایران رتبه اول فرسایش خاک در دنیا را دارد. سالانه 15 تا 20تن در هکتار، خاک دچار فرسایش شده و از بین می‌رود که این میزان حداقل 5برابر متوسط جهانی بوده و آمار نگران‌کننده‌ای است.» به عقیده او از بین رفتن خاک موضوعی بحرانی‌تر از کمبود آب است؛ «هردو امنیت غذایی و بقای بشر را تضمین می‌کنند اما کمبود آب را با روش‌هایی -حتی وارد کردن آن- می‌توان تا حدودی جبران کرد، درحالی‌که خاک ازدست‌رفته برنمی‌گردد.»
فرسایش خاک در 2نوع بادی و آبی رخ می‌دهد. شمال و غرب ایران به‌دلیل میزان بارش‌ها معمولا دچار فرسایش آبی شده و مناطق مرکزی نیز از فرسایش بادی رنج می‌برند که علت اصلی هردوی اینها، تخریب پوشش گیاهی است. در تمام کشور با مسئله فرسایش خاک مواجهیم اما در نقاطی که پوشش گیاهی تخریب نشده، ‌میزان این فرسایش بسیار کم و حتی در مواردی صفر است. رحمانی می‌گوید: «بخش‌هایی از جنگل‌ها که دچار تخریب نشده با کمترین میزان فرسایش مواجهند، اما همین جنگل‌ها در قسمت‌‌های تخریب‌شده با بیشترین فرسایش روبه‌رو هستند.»  این موضوع، هم در جنگل‌های شمالی وجود دارد و هم در جنگل‌های زاگرسی. شدت بارش در این مناطق، خاک نقاط جنگلی تخریب‌شده را ازبین می‌برد و از آنجا که عمدتا مناطق جنگلی در سطوح شیبدار قرار دارند، این شستگی و فرسایش با شدت بیشتری انجام شده و به‌صورت سیلاب درمی‌آید. این استاد خاک‌شناس، تغییرات اقلیمی را هم مؤثر در وضعیت فرسایش خاک دانسته و می‌افزاید:‌ «در گذشته بیشتر بارش‌ها به‌صورت برف بود که آهسته‌آهسته به خاک نفوذ می‌کرد اما هم‌اکنون به‌صورت سیل‌های ویرانگر درآمده است.» 

واگذاری اراضی زیر اشکوب جنگل به فرسایش دامن می‌زند
وقتی خاک با فرسایش روبه‌رو شود اثرات منفی بر جای خواهد گذاشت. پوشش گیاهی، وابستگی کامل به خاک دارد و محصول در خاک حاصلخیز‌تر بهتر رشد خواهد کرد اما اگر خاک حاصلخیز بر اثر فرسایش از بین برود، آنچه می‌ماند سنگ است و میزان خاک باقیمانده توانایی تغذیه و حمایت از پوشش گیاهی را ندارد و نمی‌توان در آن خاک، گیاه مستقر کرد. دراین شرایط کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه فضای سبز و تولید اکسیژن و... به خطر می‌افتد. عضو مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها ضمن تأکید بر حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از تخریب آن بر هدایت سیلاب به دشت‌ها می‌افزاید: «با عملیات آبخوان‌داری و هدایت سیلاب‌ها به دشت‌ها می‌توان خاک‌های شسته شده را مورد استفاده قرار داد، بسیاری از زمین‌ها در گذشته بر اثر سیلاب‌ها ایجاد شده است.»‌
او همچنین با اشاره به‌احتمال صدور مجوز تصرف اراضی در جنگل‌های زاگرسی و به رسمیت شناختن حق مالکیت کشاورزان در این اراضی که باعث دامن زدن به فرسایش خاک می شود می‌گوید:‌ «این موضوعی نگران‌کننده است چرا که می‌تواند موجب تخریب اراضی شود و فرسایش را شدت بخشد. در حوزه خاک، موضوع کاربری اراضی مورد توجه قرار نمی‌گیرد و با توسعه زمین‌های کشاورزی، در آینده با مشکل مواجه خواهیم شد چراکه اراضی جنگلی که عموما شیب‌دار هستند با شخم‌زدن و از بین رفتن شیب طبیعی، مستعد فرسایش می‌شوند و تنها در یکی دو سال اول به‌دلیل مواد آلی محصول خوبی می‌دهند اما بعد از آن فقط سنگ می‌ماند.» 

آلودگی خاک در شهرهای صنعتی 
علاوه بر فرسایش، آلودگی هم خاک را تهدید می‌کند. این مسئله در شهرهای صنعتی به‌دلیل وجود کارخانجاتی که عمدتا از سیستم تصفیه فاضلاب استفاده نمی‌کنند و همچنین در اکثر شهرهای کشور که فاضلاب‌شان وارد خاک می‌شود، وجود دارد. رحمانی در این خصوص می‌گوید:‌ چنین خاک‌هایی به‌دلیل داشتن عناصر سنگین مناسب کشاورزی نیستند اما متاسفانه در آنها کشت می‌شود و در نتیجه محصولاتی که از این اراضی به‌دست می‌آید عواقب سویی بر انسان باقی می‌گذارند. این خاک‌ها عمدتا برای توسعه فضای سبز، درختکاری و زراعت چوب مفید هستند. او البته تأکید می‌کند در نقاطی که از آب چاه یا آب رودها استفاده می‌شود این آلودگی وجود ندارد.    


فرسایش خاک شدیدتر می‌شود

پژوهشگر خاک و رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز معتقد است: هم‌اکنون در بعضی تالاب‌ها با 5تا 10سانتی‌متر فرسایش خاک مواجه هستیم. فرسایش بادی نیز عرصه وسیعی از کشور را تحت سیطره خود قرار داده و بسیاری از استان‌ها هم‌اکنون درگیر این موضوع هستند اما میزان تخریب فرسایش آبی، ‌بیشتر از نوع بادی آن است.  محمد خسروشاهی در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید: «وضعیت فرسایش خاک براساس پیش‌بینی‌ها شدید‌تر نیز خواهد شد؛ به‌ویژه اینکه ایران سرزمینی خشک است.» به عقیده او توسعه پوشش گیاهی در شرایط کم‌آبی کنونی به جز در نقاطی که با فرسایش آبی مواجه هستند نمی‌تواند راه‌حل مفیدی باشد، اما او معتقد است: اقدامات مکانیکی ازجمله ریگ پاشی و مالچ‌پاشی‌های شیمیایی و بیولوژیکی می‌تواند به جلوگیری از فرسایش کمک کند.