خانه؛ آرامش و زندگی

نصرالله حدادی\تهران شناس:

آیا کلمات هره، پیش‌بخاری، قرنیز، پاگرد، غلامگردش، سربینه، خرپشت، خَرَند، نعل درگاه، پاچلاقی، خان، گربه‌رو، کلاغ‌پر، خزینه، قزاقی و ختایی، ساروج، فشاری، بهمنی، لَمبه، کٌٌم، زبانه و... به گوشتان خورده و با ذهن‌تان آشناست؟ پاچلاقی نوعی پنجره کوتاه و بلند بود. خان را برای هدایت حرارت در زیر ساختمان حمام‌ها تعبیه می‌کردند. نام رختکن حمام، سربینه بود. قزاقی و رختایی دو نوع آجر 40×40 و 20×20 بودند که برای فرش‌کردن حیاط و چیدن روی دیوارها، بودند و این نوع چیدن روی دیوار را کلاغ‌پر می‌گفتند.

پیش‌بخاری، برآمدگی روی شومینه امروزی را می‌گفتند. لمبه نوعی ظریف‌کاری با چوب بود روی سقف اتاق‌ها و لبه بنا در زیرشیروانی. گربه‌رو، فضای تعبیه‌شده در زیر ساختمان‌های بااهمیت بود که با عبوردادن رطوبت و نم، از آسیب رسیدن به بنا جلوگیری می‌کردند و خزینه، همان مخزن آبی بود که در حمام‌های قدیمی وجود داشت و به‌هنگام ورود به حمام، ابتدا داخل آن می‌شدند و به‌همین طریق بقیه کلمه‌ها. امروز بسیاری از ظرافت‌های معماری ما یا از بین رفته‌اند و یا آنکه رو به‌ فراموشی گذارده‌اند. در معماری عصر زندیه و قاجار در تهران، خانه‌ها در 3 و یا 4سمت شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته می‌شدند و در میان خانه، حیاط قرار داشت که در وسط آن حوض آبی ساخته می‌شد و در کنار آن باغچه، چشم‌نوازی می‌کرد و در این باغچه درختان سایه‌دار و میوه‌ده، غرس می‌شدند و با جادادن آجرهای ختایی در لبه باغچه، خرند شکل می‌گرفت و به زیبایی باغچه می‌افزود.

دورتا دور حوض که می‌توانست مربع، مستطیل یا دایره‌ای شکل باشد، پاشیر قرار داشت و آب اضافی، پس از گردش به دور حوض، به داخل چاه خانه می‌رفت و داخل حوض، یک‌پله، قبل از کوله می‌ساختند و آب تا فاصله 12-10 سانتی‌متری لبه کوله در حوض جاری بود و بچه‌ها در تابستان‌ها، در داخل حوض، آب‌تنی می‌کردند و بزرگ‌ترها با قراردادن پاهای خود در داخل آب، ضمن کاستن از حرارت بدن در روزهای گرم سال، آرامش خاصی را حس می‌کردند.

ساختمان‌های 3 و یا 4سویه، برای این ساخته می‌شدند که ساکنان خانه در فصول گرم و سرد سال، پشت به آفتاب، روبه‌ آفتاب و در هوای معتدل زندگی کنند. ساختمان سمت شرق، به‌درد سکنی‌گزینی در تابستان‌ها می‌خورد،‌ضمن آنکه در همین ضلع، درختان سبز، دارای برگ‌های پهن می‌کاشتند تا پاییزی باشند و ابتدا مانع تابش آفتاب به ساختمان در تابستان‌ها باشند و با آمدن پاییز و ریختن برگ درختان، اهالی خانه به قسمت غربی می‌رفتند و از نور و تابش آفتاب استفاده می‌کردند  در باغچه در کنار درختان جورواجور سایه‌دار و میوه‌ده، گل‌سرخ و صدالبته گل خرزهره می‌کاشتند تا بوی نامطبوع گل‌های آن، باعث دورکردن حشرات موذی، مثل پشه شود و بدین‌گونه بود که خانه محل آرامش و زندگی بود. اما امروز آپارتمان‌ها، چه حکمی دارند؟