ورزاجنگ  که در مازندران به آن «جونکاسره» می‌گویند، از آیین‌های کهنی است که اجرای آن از گذشته‌های دور تاکنون بین کشاورزان گیلانی و مازندرانی رواج داشته است. اگرچه بسیاری باور دارند که آیین ورزاجنگ در این مناطق منسوخ شده، اما به تازگی انتشار تصاویر و فیلم‌هایی مربوط به مبارزه گاوهای نر در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که این رسم همچنان به قوت خود در برخی نواحی اجرا می‌شود. براساس تصاویر منتشر شده می‌توان دریافت که این رسم طرفداران زیادی دارد. 

همشهری تلاش می‌کند با تبیین ظرفیت‌های اقتصادی پرورش گاو‌های نر در گیلان و مازندران، به ابعاد مختلف مساله بپردازد تا با مدیریت و ساماندهی، ضمن بهره‌وری اقتصادی گامی برای حفظ گاوهای اصیل بردارد. 
چند سالی است که در کشورهای حوزه خلیج فارس جشنواره‌هایی برای اسب‌های مختلف برگزار می‌شوند که طی برگزاری آنها، زیبایی و دیگر ویژگی اسب‌ها مورد داوری قرار می‌گیرد و در نهایت در رشته‌های مختلف اسب‌های ویژه انتخاب می‌شوند.

این اقدام ضمن ارزش افزوده برای اسب‌های برنده، سود چشمگیری برای پرورش‌دهندگان اسب‌ها و برگزارکنندگان به همراه دارد. اگر در استان‌های شمالی جشنواره‌هایی برای گاو‌های نر و حتی اسب‌های این منطقه به‌ویژه گلستان برپا شود، بی‌شک شاهد رویکرد جدید در پرورش انواع دام در گیلان، مازندران و گلستان خواهیم بود. از سوی دیگر برگزاری چنین جشنواره‌هایی موجب اعتراض گروه‌های حامی حیوانات نخواهد شد. همچنین ضمن حفظ نژاد‌ اصیل بومی، کارآفرینی نیز به همراه دارد.


گیلان

 یک رسم ناپسند در جلگه گیلان 

«ماهان مه‌رو» فعال محیط‌زیست: به جان هم انداختن دو گاو نر مصداق بارز حیوان‌آزاری است

فرشته رضایی|  رشت-خبرنگار:

خشمگین و آماده ایستاده‌اند و به انبوه جمعیتی که در چهارسوی زمین سبز نبرد ایستاده‌اند، می‌نگرند. ورزاهای جوان و سیاه و تازه نفس در اثر تغییر عمدی روش زندگی توسط انسان، حالا دیگر نشانی از اهلی بودن ندارند. آنها زنده‌اند برای اینکه بجنگند. تماشاگران هلهله شادی سر می‌دهند و اکثر غریبه‌هایی که از راه‌ دور آمده‌اند، بابت برد و باخت ورزاها برخلاف قانون شرط‌بندی می‌کنند. هر سال به رقم این شرط‌بندی‌ها و افراد اضافه می‌شود. آنها نگران زخمی شدن چند حیوان زبان‌بسته‌ و حتی باختن شرط نیستند. هدف سرگرمی است، اما به چه قیمتی؟

جنگ آغاز می‌شود، گاوهای نر جوان به سمت هم می‌دوند و دقایقی بعد چیزی جز صورت و بدن خونین و زخمی از آنان باقی نمی‌ماند. شاخ یکی در صورت دیگری فرو می‌رود. زجر می‌کشد اما در عین حال نمی‌خواهد در مقابل رقیب کم بیاورد، چون اینگونه تربیت شده‌ است. باز هم ناله و زجر و دور بعدی و تشویق حاضران.  
این خلاصه ورزاجنگ است که نه در اسپانیا بلکه در برخی روستاهای گیلان اجرا می‌شود. بومیان گیلان همواره بعد از برداشت محصول علاقه زیادی به برپایی آیین‌های محلی خود داشته‌اند، اما در این میان ورزاجنگ بسیار محدود شده و فقط در تعدادی از روستاها برگزار می‌شود. 

«محمد پوررجبی» یکی از شهروندان رشت در این‌باره می‌گوید: درباره ورزاجنگ بسیار شنیده‌ام و می‌گویند در گذشته رونق خوبی داشته، اما اکنون منسوخ شده است و بسیاری از مردم راجع به آن اطلاعی ندارند. درست نیست چند حیوان را به جان هم بیندازیم. دیدن نبردشان لذتی ندارد. حتی اگر در خارج از کشور هم برپا شود، ناپسند است.  «رامین پناهی» دیگر شهروند گیلانی با بیان اینکه این روزها گیلان شاهد برگزاری جشنواره‌های مختلفی است، اظهار می‌کند: هیچگاه برای دیدن این رسم غلط نمی‌روم، چون فقط باعث آزار چند حیوان زبان‌بسته می‌شود.
 

آخرین بازمانده از گاوهای گیلان

«نادر زکی‌پور» یکی از پژوهشگران در این حوزه که مطالعات زیادی در خصوص آیین‌های بومی گیلان، خاصه نژاد گاوهای گیلان دارد، به همشهری می‌گوید: گاوهای امروزی اغلب ترکیبی از چند نژاد هستند و به ندرت می‌توان گاوهای اصیل گیلان را بین آنها دید. 
این محقق گیلانی درباره ورزاجنگ اظهار می‌کند: در گذشته مردم پس از برداشت محصول و در دشت‌های وسیع اقدام به برپایی ورزاجنگ یا گاوهای جنگی می‌کردند. 

این مردم‌شناس گیلانی ادامه می‌دهد: در حال حاضر به معنای واقعی گاوی که انحصارا اصیل باشد در گیلان نداریم و اگر هم داریم ترکیبی از چند نژاد است. گاوهای گیلان اسم خاصی ندارند و بر اساس رنگ پوستشان آنها را نام‌گذاری می‌کنند. مثلا «گیل گوک» به معنای گاو گیلانی یا «سیا گو» از اسم‌هایی هستند که روی گاوها می‌گذارند. حتی یک نوع ورزا را «کراموج» هم نامگذاری کرده بودند که از آن برای کارهای کشاورزی و شخم زمین و... استفاده می‌شد. 
وی درباره اینکه بازی در گذشته به چه شکل اجرا می‌شده، می‌گوید: مردم حضور گسترده‌ای در محل برگزاری ورزاجنگ داشتند. بزرگان یا کدخدای چند روستا تصمیم می‌گرفتند تا پس از پایان برداشت محصول اقدام به برپایی ورزاجنگ کنند. به همین دلیل باشکوه برگزار می‌شد. حتی در مناسبت‌هایی مانند عروسی پسر کدخدا هم اجرا می‌شد، اما در کنارش لافندبازی و کشتی گیله‌مردی هم بود. 

زکی‌پور می‌افزاید: گاوها را در جای تاریک و بدون نور نگه می‌داشتند و غذای گاوهای جنگی با دیگر گاوها متفاوت بود. مثلا ذرت و کشمش و جو به آنها می‌دادند و روز نبرد وقتی از آن فضای تنگ و تاریک-بعد از مدت حدود یک ماه-خارج می‌شدند، بسیار چموش و متوحش و آماده نبرد در جنگی می‌شدند که خود نقشی در ایجاد آن نداشتند. 
این محقق گیلانی با اشاره به شرط‌بندی‌هایی که هنگام برگزاری ورزاجنگ انجام می‌شود در حالی که نقض قانون است، بیان می‌کند: شنیده شده برخی افراد برای پیش‌بینی نتیجه این جنگ، هزینه‌های سنگینی می‌پردازند، اما در گذشته اینطور بود که به عنوان شادباش به صاحبان این گاوها مبلغی می‌دادند.

وی می‌گوید: انسان‌ها بیش از هر چیز به ریشه‌های خود توجه دارند و هر چه جلوتر می‌روند، به فرهنگ عامه خود بیشتر رجوع می‌کنند و آن را پاس می‌دارند. بنابراین خوب است این پاسداشت‌ها به بهترین نحو برگزار شوند، از طرفی آزار نرساندن به حیوانات هم مد نظر باشد. 


نگرانی دوستداران حقوق حیوانات

یکی از فعالان محیط‌زیست و دوستداران حقوق حیوانات بیان می‌کند: ورزاجنگ از دیرباز در مناطق شمالی ایران وجود داشته است. 
هنوز نیز به صورت محدود در برخی از روستاها به عنوان یک رسم قدیمی برگزار می‌شود. اینکه عده‌ای دو گاو نر را که ذاتا قلمروطلب هستند و تحمل همسان خود را در منطقه ندارند، به جان یکدیگر بیندازند و از راه شرط‌بندی تفریح کنند، مصداق بارز حیوان‌آزاری است. 

به گفته «ماهان مه‌رو» حیوان‌آزاری چه از نظر دین اسلام و چه از نظر حقوق حیوانات تقبیح شده است. 
وی ادامه می‌دهد: متاسفانه پشت جنگ‌های حیوانات مانند ورزا جنگ، خروس‌جنگی و سگ‌جنگی، عده‌ای سودجو وجود دارند که اگر در یک طرح پژوهشی روانشناسی، بررسی‌های لازم به عمل ‌آید، بی‌شک مشخص می‌شود این افراد به لحاظ روحی و روانی دچار اختلال هستند یا در کودکی تجربه شکنجه حیوانات را داشته‌اند یا خود قربانی خشونت بوده‌اند. 

مه‌رو بیان می‌کند: شاید عده‌ای با بیان اینکه ورزاجنگ از سنت‌های قدیمی گیلان بوده و راهکاری برای جذب گردشگر نیز هست این مراسم را توجیه کنند، اما برای کاستن از رنج حیوانات و حذف این سنت غلط نیاز است ضمن برخورد دستگاه‌های امنیتی و انتظامی، همزمان فرهنگ‌سازی برای حفظ حقوق حیوانات توسط گروه‌ها و تشکل‌های مردمی در مناطق روستایی انجام شود. 


ارزشمندی گونه‌های بومی جانوری

یک استاد دانشگاه با اشاره به کاهش نژاد گاو بومی گیلان می‌گوید: باید مسئولان و دامداران را از اهمیت گاو بومی آگاه کرد. این حیوان از جمله ذخایر ارزشمند جانوری کشور محسوب می‌شود که متاسفانه جمعیت آن در سال‌های اخیر کاهش یافته است.  دکتر «احد صحراگرد» با بیان اینکه نمی‌توان در جای دیگری از دنیا نژاد گاو بومی گیلان را پیدا کرد، می‌افزاید: باید برنامه‌ریزی‌های مدونی برای حفظ و افزایش این گونه جانوری ارزشمند در نظر گرفته شود.
وی به جشنواره گاو بومی اشاره و تصریح می‌کند: ضرورت دارد با مشارکت دامداران نسبت به حفظ گاوهای بومی اقدام کنیم.