«سراب» همدان را حفظ کنیم

ناهید زندی‌صادق/همدان - خبرنگار

پاییز، بهار گردشگری همدان است اگر مسئولان همدان و متولیان گردشگری استان  گام‌های استوار و راسخی را برای توسعه پایدار گردشگری و توسعه گردشگری پایدار بردارند. در روزهایی که علی‌صدر در مرکز توجه فعالان گردشگری جهان قرار گرفته، آه از نهاد غار سراب برآمده و درد روی دردش می‌آید. از معدن‌کاری و معدن‌کاوی در نزدیک غار تا حفاری جویندگان گنج، از رها کردن زباله در طبیعت بکر غار تا خشک شدن آب آن، نه یک درد که هزاران زخم دردناک بر تن رنجور این زیبای بی‌یاور است. 
غاری که در زیبایی چیزی کم از علی‌صدر ندارد و برخی سودای مبدل کردن آن را به یک مکان گردشگرپذیر درسر می‌پرورانند، این روزها حال خوشی ندارد.  تورهای مدعیان غارنوردی هم مزید بر علت شده و دوست‌داران محیط‌زیست درصددند صدای نگرانی خود را به گوش مسئولان برسانند تا پیش از آن‌که خیلی دیر شود، مرهمی بر این زخم نهند. گفت‌وگوی ما با جواد نظام‌دوست، عضو انجمن غار و غارشناسی ایران، را در این باره بخوانید.

درباره غار سراب توضیح می‌دهید؟
همدان بیش از 60 تا 70 غار دارد که از این میان 30غار باارزش‌تر از بقیه هستند و طبق درجه‌بندی‌ها جزو غارهای درجه یک و دو محسوب می‌شوند. هرچند به‌رغم این‌که چند وقتی است بخشنامه درجه‌بندی غارها به استان ابلاغ شده، اما متاسفانه همدان هنوز این کار را آغاز نکرده.
چه کسی متولی این کار است؟
30 سال از عمر کارگروه ملی غارشناسی کشور به سرپرستی سازمان حفاظت محیط‌ زیست می‌گذرد. در این کارگروه 12 وزارتخانه و نهاد دولتی و یک نهاد غیردولتی عضو هستند. در طول این 30 سال متاسفانه هنوز به نقطه خوبی نرسیده‌ایم. قبلا این مجموعه از سوی سازمان انرژی اتمی مدیریت می‌شد و حدود 20 سالی است که سرپرستی آن به سازمان حفاظت محیط‌ زیست واگذار شده. می‌توان گفت در 20 سال اخیر این کارگروه اقدام خاصی انجام نداده و به جلسه‌های سالانه خود بسنده کرده است، اما جای خوشحالی دارد که چند کار مهم از جمله تنظیم 2آیین‌نامه داخلی و یک آیین‌نامه ملی حفاظت از غارها را انجام داده‌اند. این آیین‌نامه به پیشنهاد انجمن غار و غارشناسی یک سال در سازمان حفاظت محیط‌ زیست در حال بررسی بود. در این آیین‌نامه غارها به 4طبقه تقسیم شده‌اند و تصمیم گرفته شد کارگروه هر استان غارهای موجود را درجه‌‌بندی کند.
اعضای کارگروه همدان را چه افرادی تشکیل می‌دهند؟
کارگروه کشوری شامل سازمان حفاظت محیط ‌زیست، وزارت نیرو، وزارت کشور، جهاد سازندگی، سازمان جنگل‌ها، سازمان زمین‌شناسی، وزارت علوم، وزارت دفاع، وزارت ورزش و جوانان، سازمان نقشه‌برداری، نماینده مستقیم ریاست جمهوری، سازمان میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری، نماینده تشکل‌های غیردولتی است و در کارگروه استان هم معاون عمرانی استاندار ریاست کارگروه را بر عهده دارد و مسئولیت دبیرخانه آن با اداره کل حفاظت محیط ‌زیست است. دانشگاه مادر هر استان، نیروی انتظامی، اداره تربیت‌بدنی و اداره کل ورزش‌ و جوانان، یک نماینده کوهنورد و یک نماینده از انجمن غار و غارشناسی، در صورت داشتن انجمن استانی، دیگر اعضای کارگروه استانی را تشکیل می‌دهند. در تقسیم‌بندی کلی، غارهایی که در مراتب چهارگانه قرار دارند تحت نظارت اداره کل حفاظت محیط‌ زیست هستند. البته متولی غارهایی که نشانه‌های باستانی یا سکونت دارند، اداره کل میراث ‌فرهنگی، صنایع ‌دستی‌ و ‌گردشگری است. نه تنها همدان بلکه بیشتر استان‌های کشور هنوز به آن نقطه آرمانی نرسیده‌اند که بتوانند همه غارها را شناسایی و درجه‌بندی کنند. نمی‌دانم در همدان چند جلسه کارگروه تشکیل شده، اما از آنجا که در پایتخت هم سالانه بیشتر از 2جلسه نداریم، بعید نیست که در استان‌ها هم اوضاع چنگی به دل نزند. بعضی از استان‌ها اصلا جلسه تشکیل نداده‌اند، اما دستور آن ابلاغ و شرح وظایف کارگروه‌ها مشخص شده است. در صورت امکان از بودجه‌های کشوری و در صورت لزوم از بودجه‌های استانی به این کارگروه اختصاص می‌یابد تا کارگروه، غارهای هر استان را شناسایی و وضع آنها را از نظر درجه‌بندی بررسی کند. غارهای درجه یک غارهایی هستند که در آنها گونه‌های جانوری یا گیاهی بسیار نادری وجود دارد و از نظر علمی مشخصه تکرارنشدنی و ویژه‌ای دارند.
در ایران چند غار درجه یک داریم؟
از آنجا که این دستورالعمل تازه ابلاغ شده خیلی از استان‌ها هنوز بررسی‌های خود را آغاز نکرده‌اند، اما استان‌های خراسان ‌رضوی، اصفهان و فارس غارهای خود را درجه‌بندی و برای کارگروه ملی ارسال کرده‌اند. در همدان هم غار علی‌صدر درجه یک محسوب می‌شد، اما چون تخریب‌هایی در آن صورت گرفته درجه آن پایین آمد. غار سراب هم «دسترسی ممنوع» محسوب می‌شود.
تصور شما از تعداد غارهای درجه یک چیست؟
باید یک مرحله آزمایشی را بگذرانیم و غارها از نظر زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، آب و هواشناسی و باستان‌شناسی مورد بررسی قرار بگیرند. این کار زمان زیادی خواهد برد، اما به نظر من از 2500 غار حدود 30 درصد غارهای ایران می‌توانند جزو غارهای درجه یک باشند. همچنین ما در کشوری زندگی می‌کنیم که غارهای باستانی و دستکند زیادی دارد. با یک حساب سرانگشتی باید بگویم برای مثال از 30 غار مهم همدان 30 درصد غارها دستکند و تاریخی هستند.
وضع غار سراب چگونه است؟
غار سراب در فاصله‌ای نزدیک از غار علی‌صدر قرار گرفته و هنوز ثابت نشده است که این 2 غار به هم ارتباط دارند. چون اطلاعاتی در این‌باره ندارم این موضوع را تایید یا رد نمی‌کنم، اما می‌توان با روش‌های علمی و بدون دست زدن به آب این موضوع را بررسی کرد. از طریق مولکول‌هایی که در آب غارها وجود دارند، می‌توان به ارتباط بین 2 غار پی برد. با برش استلاگمیت می‌توان ویژگی‌های مشترک 2 آب موجود در فاصله دور را هم تشخیص داد. البته این تکنولوژی در ایران وجود ندارد و باید در خارج از کشور آزمایش‌های لازم انجام شود.
در شرایطی که مردم از این غار استفاده می‌کنند آیا نمی‌توان متولی تعیین کرد که مانع از ورود افراد به این غار شود؟
متولی غارهای غیرباستانی و غیرمسکونی، اداره کل حفاظت محیط ‌زیست است و قانون‌گذار این اجازه را داده که در صورت آسیب‌خوردن غار این اداره مانع از ورود افراد به آن شود و حتی می‌تواند آن را پلمب کند.
راهکار پیشنهادی شما برای جلوگیری از تخریب بیشتر چیست؟ 
قدم اول اجرای طرح درجه‌بندی غارهاست. اگر این درجه‌بندی انجام و درجه غار سراب مشخص شود می‌توان یگان حفاظت محیط ‌زیست را وارد داستان کرد و حفاظت از این غار به وظیفه اداره کل حفاظت محیط ‌زیست تبدیل می‌شود. بد نیست بدانید بعد از ابلاغ آیین‌نامه درجه‌بندی غارها موضوع گماشتن غاربان در غارها هم مطرح شده است که طبق آن سربازها با عنوان غاربان 2 سال خدمت سربازی خود را در غارهای در معرض آسیب بگذرانند. با این کار محیط‌ زیست هزینه‌ای برای نگهداری از غارها صرف نخواهد کرد. البته این طرح هنوز تایید و تصویب نشده است و باید کمی صیقل یابد و به اصطلاح چکش‌کاری شود.


   ویژگی‌های غار سراب 

جواد نظام‌دوست، عضو انجمن غار و غارشناسی ایران: از قدیم هر چیز دست‌نیافتنی را سراب می‌خواندند و این نام زیبنده غار سراب است. ما غارنوردان دوست داریم یک غار همه‌چیز‌تمام داشته باشیم و این غار، غار سراب است. غار سراب بدون اغراق می‌تواند چکیده‌ای از همه غارهای کشور باشد. یک غار آهکی که انواع نهشته‌های آهکی را درخود دارد. غار آبی، فنی، قابل دسترس برای پژوهش‌های علمی است و از آنجا که تردد در آن کمتر بوده، می‌تواند به عنوان یک آزمایشگاه مورد استفاده قرار بگیرد. غارزی‌های متنوعی دارد و می‌تواند برای زیست‌شناسان یک محیط ویژه باشد. غار سراب با وجود غار توریستی علی‌صدر در کنار آن می‌تواند حفظ شود. اگر افرادی به غارها به عنوان بنگاه اقتصادی نگاه می‌کنند دیگر نیاز نیست در کنار یک بنگاه اقتصادی به نام علی‌صدر به سراب هم به عنوان یک بنگاه اقتصادی نگاه شود. کما این‌که از نگاه اقتصاددان‌ها این یکی می‌تواند روی آن یکی تأثیر بگذارد و از درآمد آن کم کند. صدور مجوز کاوش یک معدن در فاصله‌ای کمتر از 50 متر در کنار این غار برای آن معضل و تهدید محسوب می‌شود. طبق هماهنگی‌ای که با دوستان خبرنگار داشتیم غار را از نزدیک دیدیم و عوارض این معدن را سنجیدیم. در یک بازدید که انجمن غار و غارشناسی همدان و فعالان محیط‌ زیست از این غار داشتند، 120 کیلو زباله از سراب بیرون کشیده شد. نمی‌دانم این زباله‌ها از کجا آمده است. این تفکر که هر غاری که کشف می‌شود، می‌تواند یک ظرفیت گردشگری باشد و برای اهالی درآمدزایی کند، غلط است. در دنیا قبل از هر چیز تکلیف غار مشخص می‌شود و اگر آن غار گردشگرپذیر باشد با کمترین خسارت و تغییر فیزیکی در اختیار متخصصان قرار می‌گیرد تا برای بازدید گردشگران عادی آماده شود. غار سراب این ظرفیت را دارد که غارنورد حرفه‌ای بین‌المللی وارد آن شود. غارپیمایی تفریحی به آن آسیب جدی خواهد زد. نکته‌ای که در بدو ورود به غار سراب نگاه هر بیننده‌ای را به خود معطوف ‌کند، معدن است.
 لرزه‌های حاصل از استخراج، سبب تخریب منطقه نزدیک به معدن خواهد شد. این لرزه‌ها برای یک غار آهکی که از شکاف‌هایی در فضای آهکی تشکیل می‌شود و با کمترین ارتعاشات جابه‌جا می‌شود، خطرناک است. حتی ممکن است با به وجود آمدن مسیرهای خروج آب از غار یا انتقال آب در قعر زمین ساختار غار به هم بخورد. موضوع دیگر گردشگری نامسئولانه و بدون مدیریت است. شرمنده‌ام که می‌گویم از طریق فضای مجازی از ورود تورهای غیرمجاز به غار سراب مطلع شدم. تورهایی که جای انتقاد دارد که به سرپرستی افراد آشنا به وضع غار شکل می‌گیرد و برای گرفتن مبلغی جزئی افراد ناآشنا به غارنوردی را به این غار وارد می‌کنند.