چشم خراش ها

سیاوش مستور

همه ما خاطرات متعددی از شهر محل زندگی خود یا شهرهایی که به آنها سفر کرده‌ایم، داریم؛ خاطراتی که با شکل و ظاهر میدان‌ها و خیابان‌هایی که محل گذر یا سکنای ما، گره خورده‌اند؛ خاطراتی که بخشی از حافظه تاریخی ما و در شکل کلی‌تر بخشی از حافظه جمعی این روزگار را تشکیل می‌دهد. اما وقتی میدان‌ها و خیابان‌های شهرها، کوچه‌ها و گذرها، بدون توجه به بافت و هویت محله مدام تغییر شکل می‌دهند و شکل ظاهری خانه‌های اطراف مدام درگیر ساخت‌وساز هستند، چه باقی می‌ماند که آن را هویت شهری بنامیم؟ در این شرایط چگونه حافظه جمعی شهر شکل می‌گیرد؟

وقتی شهری زیبا توصیف می‌شود، به‌طور قطع مهم‌ترین و نخستین دریافتی که منجر به این استنتاج شده منظر شهری، شامل فرم ساختمان‌ها، میادین و خیابان‌ها و جانمایی نمادها و عناصر شهری است؛ منظری که بی‌تردید بخش مهمی از هویت شهر‌ها و محله‌ها را تشکیل می‌دهد؛ هویتی که اگر شکل نگیرد، عرق و علاقه به محل سکونت بی‌معنی می‌شود و طبیعتا شهروندان دیگر هیچ حساسیتی نسبت به محیط اطراف خود ندارند و برای حفظ آن مسئولیتی هم برای خود قائل نخواهند بود؛ منظری که می‌تواند چشم‌نواز و دل‌انگیز باشد یا آزاردهنده و روح‌خراش؛ می‌تواند دارای انسجام و پیوستگی فرمی و حتی معنایی باشد یا ناهماهنگ و شلخته به‌نظر‌ آید.

متأسفانه بسیاری از شهر‌های ایران سالیان درازی است که گرفتار بی‌نظمی و به‌هم ریختگی در فرم ساخت‌وساز بناها و به تبع آن شکل نماها شده است، به‌نحوی که امروز در اغلب کوچه‌های شهرهای مختلف هر ساختمانی ساز خود را می‌زند و یک اغتشاش بصری بی‌حد و مرز حاکم است؛ معضلی که ظاهرا دیگر هیچ راه‌حلی هم ندارد یا حداقل لزومی برای حل آن احساس نمی‌شود؛ اغتشاشی که همه پذیرفته‌ایم و به آن تن داده‌ایم. شاید هم کسانی باشند که آن را دوست داشته باشند یا حساسیت درباره آن را شیک، لوکس و از سر شکم سیری بدانند. جالب آنکه برای همین نماهای مغشوش و درهم‌برهم ساختمانی هزینه‌های هنگفتی پرداخت می‌شود، هماهنگی با ساختمان‌های کناری هم که اصلا اهمیتی ندارد و فقط مد و کلیشه آن روز درنظر گرفته می‌شود. تازه همین نماهای جورواجور بعد از تکمیل با استدلال اینکه «ملک خودمان است و اختیارش را داریم» با انواع کولر، پنجره، تابلوی تبلیغاتی و... خراشیده می‌شوند.

نمای ساختمان ها، فرم میدان‌ها و خیابان‌ها بخش مهمی از منظر شهری را شکل می‌دهند. در این شماره از درنگ، به شکلی موجز به نمای ساختمان‌ها و تأثیر آنها بر منظر شهری، ضوابط تغییر نما، ارتباط منظر و هویت شهری، تغییرات منظر شهری و گسست فرهنگی -اجتماعی، چگونگی جانمایی تابلوهای تبلیغاتی، چرایی بی‌توجهی عمومی به منظر ساختمان، وندالیسم و آسیب‌های که به منظر شهری می‌زند و... پرداخته‌ایم.