ریسمان نفت

نگار حسینخانی

مردم ایران از دیرباز نفت را می‌شناختند، تقریبا هریک از وقتی به دنیا آمدند. در اطراف و کنار مناطق این سرزمین هم چشمه‌های سیاه آن را جاری می‌دیده‌اند و هرچند به‌صورت محدود و ابتدایی، از آن استفاده‌هایی می‌برده‌اند. اما غیراز سفره‌های سیاه که هیچ‌گاه رنگ نفت به‌خود ندید و دست‌های سیاه که هیچ‌گاه بوی نفت برایش پولی نیاورد، چقدر نفت را می‌شناسند؟ اگر بخواهیم نفت را بشناسیم باید به چه ریسمانی بیاویزیم؟ حتما کتاب‌های زیادی درباره نفت وجود دارد؛ از آن‌دسته که درباره مهندسی نفت است تا آن تعداد که تاریخ را نشانه گرفته و دسته خاطرات و رسته عکس‌ها. اما از این خیل برخی بیشتر برای شناخت این سیاه به کارمان می‌آیند. برای شناخت در صف مهم‌ترین کتاب‌ها برای درک بهتری از نفت باید «خواب آشفته نفت» موحد را خواند. محمدعلی موحد در مهم‌ترین مقطع تاریخ نفت ایران، یعنی همزمان با ملی‌شدن صنعت نفت، وارد شرکت نفت شد. ابتدا در مقام سردبیر روزنامه شرکت و بعدتر به‌عنوان یکی از اعضای برجسته قسمت حقوقی، شاهد ماجراهای ملی‌شدن صنعت نفت بود. او در کتاب خواب آشفته نفت، حدیث بی‌قراری‌ها و آشفتگی‌های نفتی ایران را بازگو کرده است؛ البته به زبان تاریخ و به شیوه‌ای روشمند. موحد که مجموعه خواب آشفته نفت را با دوجلدی «دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» آغاز کرده بود، کارش را با «از کودتای 28مرداد تا سقوط زاهدی» به‌عنوان جلد سوم ادامه داد و دوران پیش از مصدق و ملی‌شدن نفت تا ماجرای نفت را از آغاز تا سقوط رضاشاه در قالب جلد چهارم با عنوان «از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه» بازگو کرد. موحد با تخصص حقوقی‌اش، ظرایف و ریزه‌کاری‌های حقوقی قراردادها و جزئیات ماه‌ها مذاکرات نفتی را در این کتاب کاویده و روایت کرده است. این مجموعه 4جلدی را نشر کارنامه منتشر و در بیش از 1000صفحه تلاش کرده با نگاهی انتقادی اندیشه‌ها، رفتارها و تصمیم‌های مصدق را بازخوانی کند. پس از این کتاب، «خون و نفت: خاطرات یک شاهزاده ایرانی» رخسان و منوچهر فرمانفرمائیان با ترجمه مهدی حقیقت‌‌خواه خاطرات یکی از بزرگ‌ترین و پرنفوذترین خاندان‌های حکومتگر ایران دوره قاجار و پهلوی است. خاطرات او با مهم‌ترین حوادث این دوره تاریخی به‌هم آمیخته است. اهمیت این خاطرات به‌ نگاهی است که نویسنده، با توجه به تخصص، تجربه، مقام و موقعیت اجتماعی و طبقاتی، و مسئولیت‌های مهم اجرایی‌اش، به‌ویژه در امور نفتی، از درون به نظام حاکم و روابط درونی و بیرونی آن داشته و صحنه‌ها و رخدادهایی را به تصویر کشیده که چه بسا از نگاه پژوهندگان و نگارندگان بیرونی تاریخ پنهان مانده است.

کتاب دیگر، «ناگفته‌های فروش نفت» نوشته وحید حاجی‌پور است که اواخر سال 1396منتشر شد. او در این کتاب تلاش کرده با انجام 10مصاحبه نسبتا بلند و مفصل، تجربه تجارت نفت ایران را در طول نیم‌قرن مدون کند. یکی از سؤالاتی که کنجکاوانه در این کتاب به‌دنبال پاسخ آن است دلایل انحلال شرکت نفت بین‌الملل بود. کتاب «معمای فراوانی، رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی» تری‌لین کارل با ترجمه جعفر خیرخواهان در نشر نی نیز نشان می‌دهد چگونه با ورود سیل‌آسای درآمدهای نفتی به اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت، حوزه اختیارات و تعهدات دولت گسترش می‌یابد اما درعین‌حال اقتدار و نهادهای قانونی آن تضعیف می‌شود.

در نکوهش نفت شاید بسیار شنیده و خوانده باشیم که از بین همه آنها کتاب «نفحات نفت» رضا امیرخانی را می‌توان نام برد، اما کتاب «نفت و قلم» احمد راسخی لنگرودی از اقتصاد نفتی، سیاست نفتی، فرهنگ نفتی، زندگی نفتی، معلم نفتی، تحصیل نفتی، کار نفتی، عشق و ازدواج نفتی و سرانجام اینکه بند ناف ما را هم با نفت بریده‌اند. گلایه‌ای که این روزها کارشناسان اقتصادی و طرفداران صادرات غیرنفتی از آن صحبت می‌کنند. همه می‌دانیم اقتصاد کشور وابسته به نفت است. اما وخیم‌تر از این وابستگی، وابستگی ذهنی مردم به آن است که باعث شده کشور در وضعیت «اقتصاد استراحتی» گرفتار شود. کتاب «توهم نفتی و ا قتصاد استراحتی- برنامه رهایی از اقتصاد نفتی» تصور مردم از میزان درآمدهای کشور از نفت و نیز درباره کل بودجه کشور، ده‌ها، صدها و گاه هزاران برابر واقعیت است! این توهمات موجب بروز مطالباتی در میان مردم شده است که برآوردن آن نه‌تنها در توان اقتصادی کشور نیست بلکه به‌جای تلاش برای افزایش تولید، باعث بروز پدیده‌ای به‌نام «تنبلی اجتماعی» در میان مردم شده و ایرانی‌ها را پس از اعراب در دومین جایگاه در جهان از این حیث قرار داده است. کتاب «ایران بدون نفت» و «بایسته‌های اقتصاد مقاومتی» نیز مطالعات ۶۰ اقتصاددان برجسته کشور درباره راهکارهای به صفر رساندن سهم نفت در بودجه کشور است. این کتاب توسط مهدی مهرپور تدوین و گردآوری شده و به سؤالاتی چون «اگرنتوانیم ازفردا نفت بفروشیم چه اتفاقی می‌افتد»، «چرا نفتی‌تر شدیم»، «آیا لغو تحریم‌های خارجی مشکلات اقتصادی را حل می‌کند» و... پاسخ داده است. کتاب «موج نفت» را هم می‌توان یکی از کتاب‌های تاریخی منسجم و کپسولی دانست که می‌تواند ذهنیت تاریخی روشنی به خوانندگان ارائه کند. «50سال نفت ایران» مصطفی فاتح نیز یکی از چند مرجعِ نخست تاریخ رویدادهای نفتی در ایران و معتبرترین آنها در زمینه «تاریخ‌پژوهی نفت» به‌شمار می‌رود. اگر کمی از تاریخ فارغ شدید می‌توانید کتاب «نفت و آفتاب» مجموعه عکس‌هایی از حسن غفاری را بخرید. «تاریخ مصور نفت ایران» مسعود فروزنده نیز با چینش تصاویر قدیمی و توضیح کافی، توانسته روایتی تاریخی از فراز و فرودهای صنعت نفت ایران ارائه کند.