تهران کوچک،پایتخت شد

مرضیه ثمره‌حسینی/خبرنگار

تهران کوچک در زمان آغامحمدخان قاجار در حالی به پایتختی انتخاب شد که پیش از آن شهرهای بزرگی چون اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز این عنوان را در اختیار داشتند. باوجود اینکه تهران از تهاجم سپاهیان اشرف افغان آسیب فراوانی دیده بود، آغامحمدخان قاجار این شهر را به پایتختی برگزید و به توسعه آن همت گماشت. «آنتوان گیوم اولیویه» که در نخستین سال‌های پایتختی تهران از سوی دولت فرانسه به این شهر سفر کرده است توصیف‌های منحصربه‌فردی از آن ارائه می‌کند. او جمعیت تهران را 15هزار نفر گزارش کرده است و می‌گوید باوجود اینکه قزوین 25هزار نفر جمعیت و تجارت پررونقی دارد اما تهران مرکز همه امور است. اولیویه درباره گذشته تهران می‌گوید: «در ایام صفوی تهران با اینکه محل نشیمن خان بوده، چندان شهر قابلی نبوده است. جمعیت کمی در آن ساکن بوده‌اند و مایه شهرتی از برای این شهر نشده‌اند. چون دهقان و زارع بوده‌اند محصولات آنها غیر از گندم و جو و حبوبات چیز دیگری نبود و چون گله‌ها داشتند پشم نیز به قزوین و قم حمل می‌شد. افاغنه در شهر دست نهب و قتل و غارت گشودند؛ چنان‌که معلوم می‌شود که در
آن‌هنگام این شهر را به کلی خراب ساخته‌اند؛ به‌علت آنکه امروز دیوارها، بازارها، مساجد و خانه‌ها تعمیر شده‌اند». این خاورشناس در ادامه به اقدامات آغامحمدخان برای توسعه تهران مانند ساخت عمارت‌های بزرگ و کاروانسراها اشاره کرده و از تلاش شاه قاجار برای ازدیاد جمعیت پایتخت و حمایت از کسبه و تجار سخن گفته است. اولیویه پیش از ورود به تهران از کاروان‌هایی سخن می‌گوید که اجناس و مواد غذایی را به تهران حمل می‌کردند. او درباره صنعت پایتخت ایران می‌گوید: «صنایع تهران محدود است. نمد در الوان مختلف سازند و به هر بزرگی که خواسته باشند از برای فرش و عمارت یا برای سجاده و غیره عمل می‌آورند». او در ادامه پیش‌بینی می‌کند که به‌زودی بسیاری از صنعتگران برای کسب درآمد بیشتر به تهران بیایند. اولیویه که طبیب و گیاه‌شناس نیز بوده درباره آب و هوای تهران توصیف جالبی ارائه کرده است: «هوای تهران سالم نیست. در اواخر تابستان امراض خطرناک عمومیت دارد و در تابستان چندان کسی در شهر نمی‌ماند. علاوه بر ناسازگاری هوا، بدی آب است که در مذاق، طعم آب مرداب‌ها را دارد. این از بابت اهمال در تنقیه قنوات و مجاری آب‌هاست که درست پاک نمی‌کنند». او برای اقامت، تجریش را انتخاب کرده و دلیل آن را «کثرت نباتات، آب‌های جاری، نظافت محله و صحت مزاج اهالی» اعلام می‌کند. به گفته اولیویه تجریش در آن زمان دارای 150خانه بوده است. تمامی اهالی به زراعت مشغول بودند و برخی از آنها دام و زنبور عسل نیز نگهداری می‌کردند.  او پیش‌بینی می‌کند پایتخت شدن تهران به‌زودی شمار بسیاری را از نقاط مختلف ایران به این شهر بکشاند و باعث افزایش جمعیت آن شود: «جمعیت این شهر بسیار عظیم شود. وجود پادشاه خود اسباب جمعیت شهری می‌شود؛ زیرا بزرگان مملکت از اطراف به پایتخت آمده، خواستار التفات و مصاحبت شده، و قرب جوار سلطان را اختیار می‌کنند و باعث زیادی جمعیت می‌شوند. ».