ماه پیوند آب و آبادانی

میرجلال‌الدین کزازی/ نویسنده و مدرس دانشگاه
آبان، آنچنان که بر کسانی که با زبان پارسی و ساختارهای آن حتی اندک آشنایی دارند، روشن است، از دو پاره آب با پساوند ان ساخته شده است. پس معنای آبان هر آن چیزی است که با آب در پیوند است. از دید باورشناسی و نمادشناسی ایرانی، آبان بخشی است از بَرنام (لقب) یکی از نامورترین بغ بانوان یا ایزد بانوان باستانی ایران. برنام این بغ بانو آباندخت است. نام کهن این بغ بانو یا بانوی آب، آناهیتاست. آناهیتا نامی است اوستایی که در این زبان به معنی پیراسته از آلایش است. ناگفته پیداست این نام ایزدبانوی بزرگ را به‌نیکی می‌برازد؛ زیرا آب همواره مایه پاکیزگی است و آلایش‌ها را می‌شوید. در نامه مینوی اوستا، یشتی در ستایش این ایزد آب و آبادانی سروده شده که خوشبختانه برجای مانده است؛ چکامه‌ای کهن، پرشور و رزم‌نامه‌گونه. این نام: آناهیتا، پس از دگرگونی‌هایی چند در زبان پارسی به ریخت ناهید درآمده است. برنام دیگر آناهیتا یا ناهید بیدخت است که نام شهری در ایران نیز هست.

بیدخت ریختی است از بغدخت. ناهید در باورهای کهن ایرانی افزون بر آنکه ایزد آب و آبادانی است، نماد رامشگری و خنیاوری نیز هست. بسیاری از سخنوران ایرانی بر این ویژگی ناهید درنگ ورزیده‌اند؛ انگشت برنهاده‌اند به زیبایی و دلارایی  و شیوایی از آن سخن گفته‌اند. برای نمونه در این بیت از حافظ:

وانگهم درداد جامی کز فروغش بر فلک / زهره در رقص آمد و بربط‌زنان می‌گفت نوش

زهره نامی است در زبان تازی، ناهید را.

یا این بیت دیگر همچنان از آن غزلسرای رازآشنای شیراز:

در آسمان نه عجب گر به ‌گفته حافظ / سرود زهره به رقص آورد مسیحا را
یا سخن‌سالار شگفتی‌کار شروانی، خاقانی، در بیتی، رامشگر چرب‌دست و شورآفرین را در این هنر نغز و نازک و ناب با ناهید یا زهره سنجیده است.

بیت‌های دیگر بسیار می‌توانم نمونه آورد که در آنها از این ویژگی ناهید سخن رفته است.

ماه آبان ماهی است بازخوانده به این بغ‌بانوی باستانی ایران؛ ماهی که با آن روزگار باران که مایه آبادانی و شکوفایی است، آغاز می‌گیرد؛ دومین ماه پاییز.