خشکسالی در کمین گاندوهای «سرباز»

سیدامیرحسین عظیمی| خبرنگار:

بزرگ‌ترین خزنده و تنها تمساح موجود در ایران در جنوب شرقی آن یعنی در سیستان و بلوچستان می‌زید. در زبان محلی به تمساح، گاندو می‌گویند. نام رایجش تمساح پوزه‌کوتاه تالابی است. جانوری خجالتی، محتاط و ترسو با طولی معادل 4 تا 5 متر که با کمتر از 3 هزار سر در دنیا، عمدتاً در جنوب شرق آسیا از بلوچستان جنوبی تا هندوستان و سیلان و پاکستان غربی پراکنده شده و در خطر انقراض است. 
بر اساس آخرین طبقه‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، این موجود در سال 2017 در فهرست زرد این اتحادیه، گروه آسیب‌پذیر (VU) طبقه‌بندی شده است. عمده‌ترین دلیل آسیب‌پذیری گاندو نیز تخریب و تصرف زیستگاه آن در کشورهای جنوب شرق آسیا و خشکسالی فراگیر در سیستان و بلوچستان ایران است. 


بلوچستان میزبان 398 سر گاندو 

مدیر کل حفاظت از محیط زیست سیستان و بلوچستان می‌گوید: بر اساس آخرین سرشماری ما هم‌اکنون 398 سر تمساح پوزه‌کوتاه تالابی در محدوده عمدتاً شهرستان‌های سرباز داریم که با پراکندگی کمتر به ترتیب در چابهار، سراوان و نیکشهر زندگی می‌‌کنند. 
 «وحید پورمردان» می‌افزاید: تمرکز عمده این موجود در کنار بخش جنوبی بزرگ‌ترین رودخانه سیستان و بلوچستان، رودخانه سرباز است که بیشتر در محدوده شهرستان سرباز و چابهار قرار دارد. سرشماری ما محل تجمع این موجود را در رودخانه‌‌های باهوکلات، سرباز، کاجو و برکه‌های پیر سهراب، آزادی، کلانی، درگس، گزمنزل، هوت‌کت و سد پیشین برآورد کرده است. از میان آن‌ها عمده تمرکز آن در کنار سد پیشین شهرستان سرباز است. 

وی ادامه می‌دهد: محدوده‌ای که تمساح پوزه‌کوتاه تالابی در آن زندگی می‌کند از سال 1349 در فهرست مناطق حفاظت‌شده ایران به وسعت 456 هزار هکتار آمده است. ما در این محدوده وسیع با کمبود شدید نیرو و امکانات برای حفاظت از این گونه باارزش و دیگر گونه‌های موجود در چرخه غذایی مواجهیم و عمدتاً برای حفاظت از آن‌ها از مردم محلی استفاده می‌‌کنیم. در این منطقه 465 هزار هکتاری دو پاسگاه محیط‌‌بانی و فقط دو محیط‌بان حضور دارند. این در حالی است که برای حفاظت از این‌گونه جانوری نیاز به حداقل 12 نیرو، امکانات و تجهیزات به‌روز زنده‌گیری تمساح و همچنین تأمین خودروهای مناسب است. 

مدیر کل محیط زیست سیستان و بلوچستان با بیان این‌که غذای اصلی این تمساح به طور عمده ماهی، لاک‌پشت، پرندگان آبزی و لاشخورهاست، می‌گوید: در این منطقه حفاظت‌شده علاوه بر تمساح نادر پوزه‌کوتاه تالابی (گاندو)، 192 گونه پرنده، 28 گونه پستاندار، 71 گونه خزنده و 150 گونه گیاهی در چرخه طبیعی آن زندگی می‌کنند. 


خشکسالی فراگیر 

خشکسالی فراگیر در سیستان و بلوچستان تهدید همه‌جانبه برای تنها تمساح موجود در ایران است. مدیر کل مدیریت بحران سیستان و بلوچستان می‌گوید: سیستان و بلوچستان با افت بارش 74 درصدی نسبت به سال گذشته در صدر کم‌‌بارش‌ترین استان در میان 31 استان ایران است.   «عبدالرحمن شهنوازی» می‌افزاید: هم‌اکنون بر اساس آخرین آمارها صد درصد مساحت سیستان و بلوچستان دچار خشکسالی است. 73/2 درصد مساحت استان گرفتار خشکسالی شدید، 9/0 درصد خشکسالی بسیار شدید و 25 درصد نیز دچار خشکسالی متوسط شده است.  افت بارش و خشکسالی فراگیر در سیستان و بلوچستان سبب در خطر قرار گرفتن بزرگ‌ترین رودخانه فصلی سیستان و بلوچستان یعنی رودخانه سرباز زادگاه گاندوها شده است. 

مدیر کل محیط زیست سیستان و بلوچستان می‌گوید: خشکسالی‌های همه‌جانبه و فراگیر سیستان و بلوچستان که امسال به اوج خود رسیده مهم‌ترین تهدید برای این تمساح است. با خشک شدن هوتگ‌ها (گودال‌های دست‌ساز آب در بلوچستان) و بخشی از رودخانه بزرگ‌ سرباز برنامه‌ زنده‌گیری این تمساح‌ها از سوی محیط زیست و انتقال آن‌ها به مناطق دارای آب یا مرکز نگهداری و تیمار محیط زیست «ریکوکش» در دستور کار است. 

پورمردان می‌افزاید: همچنین با توجه به خشک شدن رودخانه سرباز به‌صورت مرتب پیگیر حقابه زیست‌محیطی این موجود نادر در برکه‌ها و هوتگ‌ها از سدهای بالادست مانند سد پیشین هستیم. 
هرچه باشد، گاندو، تنها تمساح ایران و یکی از نادرترین تمساح‌های جهان در خطر انقراض است. از زمانی که اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) این موجود را در فهرست زرد قرار داده، عزمی جهانی از پاکستان تا اندونزی و مالزی برای حفاظت از آن در حال اجراست. عزمی که اگر با تعلل ایران، یکی از زیستگاه‌های اصلی این موجود، رو‌به‌رو شود بدون شک سرافکندگی مهمی را برای ایران در جوامع بین‌المللی و زیست‌محیطی رقم خواهد زد.


جنگ انسان و تمساح برای بقا

خطر خشکسالی برای تمساح پوزه کوتاه تالابی جدی است تا جایی که به رقابت میان انسان و حیوان برای بقا تبدیل شده است. مردم روستاهای اطراف منطقه حفاظت‌شده تمساح پوزه‌کوتاه تالابی سال‌ها‌ با این حیوان نوعی همزیستی داشته‌اند و از آن‌جایی که روستاهای اطراف محدوه حفاظت‌شده این تمساح عمدتاً محروم و فاقد شبکه آب‌رسانی هستند، از منابع مشترک آب رودخانه سرباز که شامل برکه‌ها و هوتگ‌های اطراف می‌شود، استفاده می‌کردند، اما در سال‌های اخیر با فراگیر شدن خشکسالی در سیستان و بلوچستان تمساح‌ها دیگر احساس هم‌زیستی نمی‌کنند و برای بقایشان می‌جنگند.  تیرماه سال 95 یک کودک 10 ساله هنگامی که برای استفاده از آب برکه‌ای در روستای کشاری شهرستان سرباز در جنوب سیستان و بلوچستان و یکی از زیستگاه‌های تمساح رفت، طعمه تمساح شد وجان خود را از دست داد. این حادثه نشان داد تمساح با خشکسالی‌های فراگیر و سخت برای بقای خود می‌جنگند، چراکه نمود چنین حادثه‌ای به گواه محلیان نادر بوده است.