تهران در نقشه کریشیش اتریشی

مرضیه ثمره‌حسینی/خبرنگار

قدیمی‌ترین نقشه‌ای که از تهران ترسیم شده است مربوط به ناسکوف روسی است که در سال 1205شمسی، یعنی در زمان حکومت فتحعلی‌شاه، تهیه شده است. حدود 22سال بعد در سال 1227شمسی همزمان با حکومت محمدشاه قاجار، الیاس بر‌زین، جهانگرد روسی نقشه‌ای از تهران ترسیم کرد که جزئیات دقیق‌تری از تهران آن دوران را دربرداشت. در نقشه ترسیمی برزین، کوچه‌های تنگ روستای سابق تهران در اطراف محور بازار که فعال‌ترین بخش شهر بود و به دروازه شاه عبدالعظیم باز می‌شد با وضوحی مناسب چاپ شده بود. 10سال بعد در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه یکی از بهترین نقشه‌های تهران تا آن زمان توسط کریشیش و دستیارانش تهیه شد. ستوان آگوست کریشیش (به قول تهرانی‌ها کریشیش‌خان) در زمان صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر برای آموزش فنون نظامی به‌ویژه توپخانه در دارالفنون به استخدام دولت ایران درآمد. کریشیش اتریشی در دارالفنون درس‌هایی مثل فنون توپخانه، حساب و هندسه، جغرافیا و تاریخ جنگ‌های معروف را تدریس می‌کرد. او از فعال‌ترین معلمان دارالفنون بود که توانست در زمینه‌های تخصصی خود آثار فراوانی به جای گذارد. آگوست کریشیش نخستین خط تلگراف را میان دارالفنون و باغ لاله‌زار، یعنی فاصله اواسط خیابان ناصرخسرو تا لاله‌زار فعلی احداث کرد. مسیو کریشیش در زمان تدریس در دارالفنون، طرح تهیه یک نقشه دقیق از تهران با کمک شاگردانش را به مرحله اجرا درآورد؛ به این صورت که هریک از شاگردان او یک سمت تهران را به‌صورت تقریبی نقشه‌برداری کردند و در نهایت میرزا فضل‌الله یاور توپخانه تمام آنها را در یک برگ رسم کرد و مقیاس آن را هزار قدم یک انگشت شست قرار داد. این نقشه به سفارش ناصرالدین‌شاه و حمایت شاهزاده اعتضادالسلطنه و همکاری محمدتقی‌خان و ذوالفقاربیگ محلاتی از شاگردان دارالفنون در 3‌ماه به پایان رسید.نقشه‌ای که مسیو کریشیش و شاگردانش تهیه کردند از نقشه برزین دقیق‌تر بود و اطلاعات بسیاری درباره نوع بناها از قبیل مسجدها، ادارات دولتی، پادگان‌ها، کاروانسراها، تجارت‌خانه‌ها، حمام‌ها، مدرسه‌ها، تکیه‌ها، قبرستان‌ها، یخچال‌ها و حدود محله‌ها و نیز بازارها و دکان‌های شهر دربرداشت. همچنین این نقشه نشان‌دهنده نوسازی شهر و توسعه آن بود و نقشه ارک هم در آن به چشم می‌خورد. این نقشه نشان می‌دهد که فضا تقریبا در 9کیلومترمربع واقع در محدوده حصار عصر صفوی که باغ‌ها جز در جنوب غربی آن، نزدیک دروازه قزوین، در بقیه نقاط آن تقریبا ناپدید شده‌اند، کاملا سازماندهی شده است. 6دروازه در این نقشه مشخص است: دروازه دولت در شمال ارک، دروازه شمیران، دروازه دولاب، دروازه شاه عبدالعظیم، دروازه محمدیه (که دروازه نو نام داشت و برزین به آن اشاره نکرده است) و دروازه قزوین. هرچند به گفته میرزاعبدالغفار نجم‌الدوله ابعاد این نقشه تقریبی بود و اعتبار علمی نداشت اما در زمان خود بهترین نقشه ممکن بود. این نقشه براساس نصف‌النهار پاریس رسم شده و محدوده هشت ضلعی دارالخلافه تهران را دربرمی‌گرفت. وجه تمایز این نقشه از نقشه‌های پیشین توجه به جزئیات و استفاده از رنگ برای نشان‌دادن باغ‌ها و مزارع، ساختمان‌ها و قنات‌های تهران بود. نقشه مسیو کریشیش سال‌ها بعد مبنای ترسیم نقشه‌های جدید تهران قرار گرفت.