تبریز؛ پایتخت گردشگری جهان اسلام

عباس ثابتی‌راد:

بیش از یک دهه از روزی که اصفهان در سال2006 پایتخت فرهنگی جهان اسلام شد، می‌گذرد؛ همان‌طور که سال2017 نیز آمد و گذشت؛ سالی که مشهد، پایتخت فرهنگی جهان اسلام بود و هیچ اتفاقی جز طراحی یک لوگو و برگزاری ده‌ها ساعت جلسات مستمر مدیران به ‌خود ندید! همه آنچه طی پایتختی فرهنگی جهان اسلام در شهرهای ایران رخ می‌دهد، همین است. اما در همین راستا، در سال2015 با رأی قاطع وزرای گردشگری جهان اسلام، برای نخستین بار یکی از شهرهای ایران، به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام معرفی شد و شرکت‌کنندگان در نهمین کنفرانس وزیران گردشگری کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی، روز اول دی‌ماه 1394 در شهر نیامی ـ پایتخت جمهوری نیجر ـ شهر تبریز را به عنوان شهر نمونه گردشگری کشورهای اسلامی در سال2018 برگزیدند. پیش از تبریز، قونیه به ‌عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام معرفی شده بود و مسئولان این شهر با برگزاری مراسم سالانه مولانا در سالروز وفات وی و برنامه‌های گسترده دیگر، بر این انتخاب، صحه گذاشتند. بدون تردید تبریز هم به دلیل گذشته غنی و معتبرش در عرصه‌های‌ فرهنگی و گردشگری، می‌تواند پس از قونیه، به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام بدرخشد و با آغاز سال2018 به شکلی شایسته میزبان گردشگران باشد. به گفته شهردار تبریز، این رویداد، یک سرآغاز است؛ سرآغازی نه برای یک سال که برای دهه‌های مختلف اما این شهر با وجود تمام پیشینه‌ و قدمت و داشته‌هایش، کمبودهای اساسی هم دارد.

2018 آغاز شده است اما نه برای تبریز

آیا تبریز برای میزبانی از گردشگران داخلی و خارجی، واقعا آماده است؟ آیا از گردشگرانی که طی امسال و سال‌های‌ آینده به این کهن‌شهر سفر خواهند کرد، آنگونه که شایسته ‌است میزبانی خواهد شد؟ مراسم بین‌المللی نوروز97 همراه با موج مردمی «بایرامی تبریزده» در حالی نویدبخش شروع رسمی رویداد تبریز2018 خواهد بود که علاوه بر رئیس‌جمهور ایران اسلامی، چند رئیس‌جمهور دیگر هم به این شهر سفر خواهند کرد تا این شهر شاهد رویدادی بی‌نظیر باشد؛ رویدادی که باعث می‌شود تبریز، جایگاه خود را بیش از پیش تقویت کند و به‌عنوان یک مبدأ گردشگری، ایران را بیشتر و بهتر به گردشگران جهان اسلام و دیگر گردشگران  بشناساند.

مدیریت شهری تبریز از آمادگی هتل‌های لوکس و باکیفیت، غذاخوری‌ها، مجتمع‌های تفریحی و تجاری، تاکسی‌ها و آژانس‌های مسافرتی و تمامی مراکز خدماتی تبریز برای برگزاری شایسته چنین رویدادی خبر می‌دهد اما این شهر همچنان مشکلاتی را بر گرده دارد. آلودگی هوا و ترافیک ـ 2معضل همه شهرهای بزرگ کشور ـ در تبریز هم که یک شهر صنعتی‌است، همچنان پابرجاست. در کنار آن مشکلاتی نظیر حاشیه‌نشینی در محدوده‌های شهری، یکی از جلوه‌های ناخوش تبریز است.

تبریز شهر اولین‌هاست

تبریز شهری‌است که نه‌تنها قدمت تاریخی و هویت مدنی آن به قرن‌ها قبل برمی‌گردد بلکه مهد اولین‌های ایران نیز هست و یکه‌تاز پیشرفت‌های اجتماعی و مدنی بین شهر‌های ایران محسوب می‌شود. نخستین چاپخانه ایران در سال۱۲۲۷ توسط عباس‌میرزا در تبریز پا گرفت؛ نخستین کتابخانه دولتی و عمومی کشور در سال۱۳۰۰ با نام «تربیت» در تبریز افتتاح شد؛ «قونقا» ـ نخستین قطار شهری(تراموا) ایران ـ در سال۱۲۸۰ در این شهر راه افتاد؛ نخستین رستوران مدرن (کافه‌تریا) ایران در سال۱۲۸۴ از شهروندان تبریزی پذیرایی کرد؛ نخستین هتل به سبک مدرن در ایران به نام «مهمانخانه نظافت» پذیرای مهمانان تبریز شد؛ نخستین سینمای عمومی ایران ۵سال بعد از اختراع سینما توسط برادران لومیر در تبریز به نمایش فیلم پرداخت؛ مدرسه رشدیه تبریز، نخستین مدرسه تحصیلات ابتدایی به شیوه مدرن در ایران بود؛ نخستین مدرسه کر و لال‌های ایران به همت جبار باغچه‌بان کودکان ناشنوای تبریزی را آموزش داد؛ بنیانگذار انشای جدید میرزاعبدالرحیم نجارزاده که به طالبوف شهرت دارد تبریزی بود؛ میرزاآقای‌تبریزی نخستین ایرانی‌است که به زبان فارسی نمایشنامه نوشته است؛ نخستین اتاق تجارت ایران در سال۱۲۸۵ در تبریز آغاز به کار کرد؛ نخستین شهرداری (بلدیه) کشور در سال۱۲۸۷ در این شهر بنیان شد؛ قاسم‌خان والی ـ نخستین شهردار این شهر ـ فارغ‌التحصیل دانشگاه saint cyr بود؛ اولین مرکز تلفن ایران به همت قاسم‌خان والی در سال۱۲۸۰ به تبریزی‌ها خدمات داد؛ برج یانقین تبریز، نخستین آتش‌نشانی ایران است که در سال۱۲۲۱ شمسی و زمانی که نیروهای روسی در تبریز بودند، ساخته شد؛ مؤسسه خیریه غیردولتی «نوبر» نخستین و قدیمی‌ترین مؤسسه خیریه غیردولتی ایران است که در سال۱۳۲۶ کار خود را آغاز کرد و در سال۱۳۳۱ خیریه خود را به ‌طور رسمی به ثبت رساند و... .

تبریز؛ گذرگاه کاروانیان جاده ابریشم

جاده ابریشم، مسیر باستانی و تاریخی تمدن‌ها و اقوام و ملل مختلف که با طول 9هزار کیلومتر غرب را به شرق دور متصل می‌کرده، از تبریز می‌گذشته و این شهر دیرینه و تاریخی، سال‌ها در مسیر این جاده باستانی ایستاده‌‌ و حوادث بسیاری را میزبانی کرده؛ شهری که به عنوان محل پیوند اقوام و ملل مختلف، همواره شکوه و وقار ایران را به رخ مسافران این جاده کشیده ‌است.

تأسیس جاده تاریخی و بازرگانی ابریشم، بی‌گمان یکی از برجسته‌ترین تحولات اقتصادی و ارتباطی در جهان قدیم بود. ‌این جاده طولانی، کشورها و شهرهای بسیاری را از شمال غربی چین تا کناره‌های دریاهای مدیترانه و سیاه به هم متصل می‌کرد و مهم‌ترین شاهراه ارتباطی دنیای قدیم برای تبادل فرهنگ‌ها بین شرق و غرب یا به بیان بهتر بین تمدن‌های پیشرفته آن دوره به‌شمار می‌رفت. این جاده از تبریز می‌گذشت و عراق و شامات را از سمتی به اروپا و از طرفی به چین و شرق آسیا متصل می‌کرد. با گذشت سال‌ها از آن ایام، تبریز همچنان دروازه حائل ایران و اروپاست.  یکی از یادگارهای ارتباطات اقتصادی دیرینه تبریز با اقوام و بلاد دیگر، بازار قدیمی این شهر است؛ بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده‌ جهان که در سال۱۳۸۹ در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. درست است که تبریز، دروازه مبادلات تجاری با اروپاست اما مناسبات بین‌المللی این شهر، به امور بازرگانی محدود نیست. استانبول، هوشی‌مین (ویتنام)، ازمیر، ووهان (چین)، باکو، وین، قازان (روسیه)، قونیه، زاگرب، ارزروم، غزه، موگیلف (بلاروس)، خجند (تاجیکستان) و کربلا خواهرخوانده‌های تبریز هستند. دانشگاه تبریز نیز در سال۱۳۲۵ تاسیس شده و پس از دانشگاه تهران، به‌عنوان دومین دانشگاه قدیمی ایران شناخته می‌شود که بیانگر پیشینه علمی این شهر است.

تبریز؛ شهر موزه‌ها و خانه‌های قاجاری

مرکز استان آذربایجان شرقی را می‌توان شهر موزه‌های ایران دانست؛ شهری که به‌تنهایی 17موزه متنوع دارد و با توجه به اینکه 5بار در سلسله‌های مختلف به عنوان پایتخت ایران انتخاب شده، آثار و بناهای تاریخی و موزه‌‌های غنی‌اش هر کدام گوشه‌ای از تاریخ سرزمین‌مان را روایت می‌کنند.

کهن‌شهر تبریز تا دهه گذشته موزه‌های معدودی را در خود جای داده بود اما به لطف مجموعه‌داران علاقه‌مند و منحصربه‌فرد، آثار قدیمی بسیاری جمع‌آوری و برای راه‌اندازی موزه‌های جدید، اهدا شده است. نکته جالب این است که برخلاف فرهنگ رایج میان کلکسیونرهای نقاط دیگر جهان، مجموعه‌داران تبریزی نگاهی معنوی به آثار جمع‌‌آوری‌شده دارند و اغلب، این آثار را به رایگان برای ایجاد موزه‌های عمومی و تخصصی در اختیار نهادهایی مانند میراث فرهنگی و شهرداری قرار می‌دهند که حاصل این رفتار فرهنگی آنها هم راه‌اندازی موزه‌هایی چون موزه آذربایجان، خانه مشروطه، موزه مشاغل، موزه قرآن‌کریم و کتابت، موزه سنجش، موزه قاجار تبریز، موزه و نمایشگاه زنده سفال، موزه عصر آهن، موزه شهر، موزه ادبی استاد شهریار، موزه فوتبال آذربایجان، موزه کفش، کاخ‌موزه فرش تبریز، موزه ارامنه آذربایجان و موزه حیات‌وحش آذربایجان بوده است.

تبریز؛ تلفیقی از مدرنیته و تاریخ

تبریز شهر تلاقی مدرنیته و تاریخ است و آسمانخراش‌های شیک و مدرن در کنار خانه‌ها و بافت تاریخی، ترکیبی بی‌نظیر و خاص آفریده است؛ طوری که با قدم‌زدن در خیابان‌های تربیت و راسته‌کوچه و آن دوروبرها حس می‌کنید چند ساعت پیش کاروان تجاری جاده ابریشم از آنجا گذر کرده و با سیری در پاساژهای شیک این شهر انگار در به‌روز‌ترین وضعیت مدرنیته قدم می‌زنید. در کنار پاساژهای سنتی و مدرن، دیگر زیرساخت‌های شهر نیز با گشت‌وگذاری چندساعته خودنمایی می‌کنند.

تبریز به دلیل داشتن بیش از ۱۰۰تقاطع غیرهمسطح، شهر زیرگذرها و روگذرها لقب گرفته است. در بدو ورود به تبریز از راه زمینی، ترمینال بزرگ شهر و نمایشگاه بین‌المللی تبریز (بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی ایران) خودنمایی می‌کنند. مرکز همایش‌های بین‌المللی تبریز، بیمارستان بین‌المللی ولیعصر، مراکز خرید (لاله پارک، اطلس، بلور و...)، برج تجارت جهانی، رستوران‌های شیک و مدرن، مجتمع‌های تجاری ـ خدماتی چهارراه بهشتی منقش به بزرگ‌ترین موزاییک‌فرش ایران و بسیاری از اماکن دیگر، همه  از توسعه‌یافتگی شهر حکایت می‌کنند.ساخت پارک بزرگ تبریز (یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه)، احداث پارک آبی و مسجد آبی خاوران، احداث شهرک سلامت، بهسازی زیرساخت‌های شهری چون میدان بزرگ آذربایجان به‌عنوان بزرگ‌ترین میدان خاورمیانه، ساخت مجتمع مدرن ایپک‌پلاس در منطقه پرتراکم شهری و... نیز از پروژه‌های در دست اجراست.

29خانه تاریخی تبریز؛ دریچه‌هایی به روی هویت و اصالت

خانه‌های تاریخی تبریز، شاهدان گویای تمدن و هویت مردمان این شهر در سال‌های گذشته‌اند. خانه ساوجبلاغی، خانه ثقه‌الاسلام، خانه پروین اعتصامی، خانه شربت‌اوغلی (فرهنگسرای تبریز)، خانه علی‌مسیو، خانه لاله‌ای، خانه ختایی، خانه کوزه‌کنانی، خانه صحتی، خانه سلماسی، خانه علوی، خانه امیرنظام، خانه کلانتری، خانه کلکته‌چی، خانه حریری، خانه مشروطه، خانه سرخه‌ای، خانه بلورچیان، خانه قدکی، خانه گنجه‌ای‌زاده، خانه اردوبادی، خانه نیکدل، خانه بهنام، خانه حاج‌محمدآقاحبشی، خانه تاجرباشی، خانه ستارخان، خانه سلطان‌القرائی و خانه فرزام، خانه‌های تاریخی تبریزند که آغوش‌شان به روی گردشگران باز‌ است و با حضور در هر کدامشان به‌راحتی می‌توان ابهت تبریز را در زمان‌های گذشته حس کرد.

بناهای تاریخی تبریز

ارگ تبریز، ربع رشیدی، برج آتش‌نشانی، بازار تبریز، کاخ شهرداری تبریز، ائل‌گلی (شاه‌گلی)، موزه مشروطیت، موزه آذربایجان، موزه سنجش، مسجد کبود و دیگر مساجد تاریخی تبریز، مقبره‌الشعرا، بقعه عون‌بن‌علی، مقبره شمس‌العماره، مقبره دوکمال، دانشگاه هنر، برج خلعت‌پوشان، پل ‌آجی‌چای، پل قاری و پل سنگی مهران‌رود ازجمله بناهای تاریخی تبریز هستند که از گذر زمان، جان به در برده و باقی مانده‌اند. آدونتیست، انجیلی، سرکیس مقدس، شوغاگات مقدس، کاتولیک‌ها، مریم مقدس، و ننه‌مریم هم از جمله کلیساهای مهم شهر تبریز هستند.