جبهه ‌ضد‌تحریم

 از اردیبهشت‌ماه امسال آمریکا جبهه‌ای را علیه ایران باز کرد تا به زعم دونالد ترامپ شدیدترین تحریم‌هایی که علیه یک کشور می‌شد اعمال کرد، برای ایران درنظر گرفته شود. ترامپ گفته بود: «هر کس با ایران معامله کند با آمریکا معامله نخواهد کرد» و این جمله که همزمان با امضای بازگشت دور اول تحریم‌ها علیه ایران به زبان آورد ترجمه دیگری از سیاست آمریکای جورج بوش در دهه 80شمسی بود: یا با ما یا علیه ما. با این حال معادله دوقطبی ترامپ را متغیر دیگری به نام توافق هسته‌ای برجام به‌هم زد؛ ترامپ در جبهه‌ای که علیه ایران باز کرده بود با همراهی اروپا مواجه نشد، با همراهی هند، چین و روسیه هم همراه نشد؛ کره و ژاپن درخواست استثنا‌شدن از تحریم‌ها به واسطه خرید نفت ایران را مطرح کردند و جبهه‌ای هم در داخل دولت آمریکا علیه دولت باز شد تا استثناهایی برای تحریم‌های ایران درنظر گرفته شود. مجموع این اتفاقات دست به‌دست هم داد تا ترامپ از موضع مردادماه خود عقب بنشیند. موضعی که هدف نهایی‌اش به صفر رساندن خرید نفت ایران و جلوگیری از مبادلات دلاری و ریالی بود. مسئله‌ای که هیأت حاکمه آمریکا را دچار نوعی سردرگمی و عقب‌نشینی از جبهه اولیه خودشان کرده است. مبادلات دلاری و ریالی، معامله بین‌المللی طلا و سایر فلزات گرانبها، تحریم صنایع خودروسازی ایران و تحریم تأمین قطعات و خرید و فروش هواپیماهای مسافربری ازجمله تحریم‌هایی بودند که در مرحله اول بازگشتند. مرحله دوم تحریم‌ها که آبان‌ماه آغاز می‌شود تحریم‌های نفتی است اما مقامات کشورمان ازجمله محمدجواد ظریف و حسن روحانی می‌گویند آمریکا هر کاری که می‌توانسته انجام داده و برای آبان دستش‌ خالی است.

عقب‌نشینی نفتی و گازی

هند به تحریم نفتی آمریکا بی‌اعتناست. این کشور دومین مشتری بزرگ ایران بعد از چین است و روابط دیپلماتیک نزدیکی با کشورمان دارد. با وجود اینکه دور جدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران از 4نوامبر (13آبان) آغاز می‌شود، شرکت‌های نفتی هند همچنان به خرید نفت از ایران ادامه می‌دهند و لذا قرار است در آبان‌ماه 9میلیون بشکه نفت از ایران وارد کنند. «دارمندرا پرادان» وزیر اتحادیه نفت و گاز هند از تشکیلات نفتی جدید این کشور به‌دلیل سیاست‌های اعمال شده در خرید نفت ایران تقدیر کرده و گفته است: نمی‌دانیم آیا مشمول معافیت تحریمی آمریکا قرار خواهیم گرفت یا نه، اما با وجود این 2 روز پیش، 2 شرکت هندی از خرید نفت ایران در‌ ماه نوامبر خبر دادند و این موضوع نشان‌دهنده قدرت دیپلماتیک هند است. چین بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران در دوره‌ تحریم‌های پیش از برجام هم به خرید نفت ادامه ‌داد و بی‌اعتنا به تحریم‌های آمریکاست. به‌ویژه در شرایط کنونی دایره جنگ تجاری چین و آمریکا گسترده‌تر شده و سردی روابط این دو کشور بیشتر از هر زمانی احساس می‌شود. کره و ژاپن دیگر خریداران نفتی ایران هستند که آمریکا اعلام کرده است درخواست‌های آنها برای معافیت‌های تحریمی را بررسی می‌کند. تیرماه امسال یوشی‌هیده سوگا، دبیر ارشد کابینه و سخنگوی دولت ژاپن در یک نشست خبری گفته که بررسی آثار تحریم‌های آمریکا علیه ایران بر اقتصاد ژاپن در جریان است و این کشور با آمریکا و سایر کشورها در این مورد رایزنی خواهد کرد.

بعد از آن بود که مایک پمپئو، وزیر خارجه این کشور با برداشتن یک گام به عقب از موضع مردادماه ترامپ اعلام کرد: کشورش درخواست‌های معافیت برای خرید نفت ایران را بررسی می‌کند. اما یکی از مهم‌ترین عقب‌نشینی‌های تحریمی آمریکا 2روز پیش رخ داد. آمریکا به شرکت بریتیش‌پترولیوم و سریتا انرژی مجوز جدیدی برای ادامه فعالیت میدان گازی دریای شمال داد که بخشی از آن در مالکیت ایران است. به نوشته بی‌بی‌سی، این مورد یکی از معافیت‌هایی است که دولت ترامپ در آستانه اجرایی شدن تحریم‌های نفتی ایران اعطا کرده است. سریتا انرژی در بیانیه‌ای اعلام کرد: این تمدید معافیت به شرکت سریتا اجازه می‌دهد که فرایند انتقال مالکیت سهام بریتیش پترولیوم در میادین گازی رهام، بروس و کیت به شرکت سریتا تکمیل شود. میدان گازی رهام که 5درصد تقاضای گازی انگلیس را تأمین می‌کند، نیمی از سهامش به شرکت ملی نفت ایران تعلق دارد و شاید در بین همه این اخبار مهم‌ترین خبری که آمریکا را از تحریم نفتی ایران مأیوس می‌کند و در مقابل بیژن نامدار زنگنه را مجاب می‌کند با اطمینان بگوید رؤیای به صفر رساندن نفت ایران برای ترامپ محقق نخواهد شد، خبری باشد که محمدجواد ظریف در نیویورک به رسانه‌ها داد. او به خبرنگاران آمریکایی گفته بود ایران و اتحادیه اروپا در آستانه توافقی هستند که با وجود بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا، فروش نفت ایران و انتقال درآمدهای نفتی ایران را امکان‌پذیر می‌کند. ایران و اتحادیه اروپا فروردین‌ماه امسال با امضای قراردادی درباره فروش 700هزار بشکه نفت به توافق رسیده بودند.

عقب نشینی مالی در راه است؟

آنچه که منتقدان برجام در داخل ندیدند، قدرت برجام در شکستن سیطره دلار بود. اروپا سازوکار ویژه‌ای برای بازگرداندن پول حاصل از فروش نفت به ایران طراحی می‌کند. کار به جایی رسید که وزیر اقتصاد فرانسه یکی از مهم‌ترین کشورهای اروپایی شریک آمریکا اعلام کرد: برهه فعلی، زمان مناسبی است تا اروپا نهادهای مالی مستقل خود را توسعه دهد. برونو هفته گذشته در یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد که اروپا با هر کشوری که بخواهد باید مراوده داشته باشد و «به واشنگتن مربوط نیست که تصمیم بگیرد ما با ایران مراودات بازرگانی داشته باشیم یا نه.» او گفته است: خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های جدید واشنگتن علیه تهران می‌تواند موجب شود تا اروپا انگیزه‌ای برای قدرتمندتر شدن داشته باشد و در زمینه مالی اختیارات خود را توسعه دهد. شاید ترس از همین موضوع شکسته شدن سیطره دلار باعث شده که برخی مقام‌های دولت ترامپ تلاشی را آغاز کنند تا ترامپ و وزیر خزانه‌داری‌اش را متقاعد کنند دسترسی ایران به بازارهای مالی بین‌المللی حفظ شود. تارنمای «واشنگتن فری بیکن» تأکید می‌کند که مقام‌های ارشد وزارت خزانه‌داری دولت آمریکا ازجمله مقام‌هایی محسوب می‌شوند که امیدوار به حفظ توافق هسته‌ای هستند و در این چارچوب تلاش می‌کنند تا ایران به نظام بانکی سوئیفت متصل بماند.

بازگشت ترامپ و دولتمردانش از مواضع خود چیز عجیبی نیست. نمونه آن بازگشت بی‌سروصدای ترامپ به توافق نفتا بود؛ درحالی‌که او در همان ابتدای دوران ریاست‌جمهوری‌اش توافق نفتا با کانادا و مکزیک را لغو کرده بود. رویترز از این بازگشت به‌عنوان یک عقب‌نشینی یاد کرده است.

   عقب‌نشینی در لاهه

روزی که دیوان بین‌المللی دادگستری رأی به نفع ایران صادر کرد و صلاحیت خود برای رسیدگی به شکایت ایران از تحریم‌های آمریکا را اعلام کرد، مایک پمپئو،‌ وزیر خارجه این کشور اعلام کرد که کشورش از پیمان مودتی که 60سال پیش بین ایران و آمریکا امضا شده است خارج می‌شود. با این حال یک هفته بعد مقامات آمریکا در دیوان لاهه حاضر شدند تا در دومین شکایتی که ایران براساس پیمان مودت علیه آمریکا طرح کرده بود از خودشان به دفاع بپردازند. لاهه در رأیی که به نفع ایران صادر کرده است اعلام کرده تحریم‌های دارویی، غذایی و کشاورزی باید متوقف شود و طرفین از هرگونه اقدام متقابل دیگری که خصومت را تشدید کند، منع شده‌اند. براساس این حکم آمریکا باید تحریم‌های نفتی را متوقف کند. اگرچه ترامپ کسی نیست که به این رأی احترام بگذارد اما همین رأی که از کاخ صلح در هلند صادر شده است به‌خودی خود جبهه دیگری در اروپا برای آمریکا باز می‌کند.