تالاب‌ها دیرتر می‌میرند

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

از مجموع 3میلیون هکتار مساحت تقریبی تالاب‌های ایران، حدود یک‌میلیون هکتار به‌دلیل سوء‌مدیریت منابع آب و خاک و کاهش بارش، خشک و به کانون‌های ریزگرد تبدیل شده است. تلطیف هوا، تولید غذا، تامین آب و جلوگیری از تشدید گردوغبار نقش مهمی است که تالاب‌ها ایفا می‌کنند اما وضعیت کنونی، ‌هم آنها را به نابودی نزدیک کرده و هم تأثیر مستقیمی بر تغییرات زیست‌محیطی و اکولوژیکی گذاشته است. خالی شدن شهرهای واقع شده در حوضه تالاب‌ها در آینده به‌دلیل افزایش گردوغبار ناشی از خشک شدن این زیست‌بوم‌ها، ‌تهدیدی جدی محسوب می‌شود. سازمان حفاظت محیط‌زیست از چندی قبل تلاش کرده با اجرای طرح‌هایی حیات را به تالاب‌ها بازگرداند. 2روز قبل نیز هیأت وزیران اختصاص 150میلیارد ریال برای تامین اعتبارات مقابله با خشکسالی در برخی زیستگاه‌ها و تالاب‌های تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست را به تصویب رساند تا روند اجرای طرح احیای تالاب‌ها سرعت بیشتری بگیرد.

ایران 270تالاب دارد که 24مورد آن در کنوانسیون بین‌المللی رامسر به ثبت رسیده است. این 24مورد تنها حدود 3درصد از مساحت کل تالاب‌های دنیاست اما به‌دلیل شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی، هر یک از تالاب‌های ایران دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که شاید در کمتر جایی از جهان بتوان آن را مشاهده کرد. تالاب‌های ایران محل زیست بیش از 140گونه پرنده مهاجر و بومی است. تالاب‌های ایران محل زادآوری 63گونه پرنده است، علاوه براین، 77گونه پرنده مهاجر، فصل پاییز و زمستان را در این مناطق می‌گذرانند. شرایط کنونی حاکم بر تالاب‌های ایران اما مساعد نیست و نه‌تنها همه آنچه با حضور پرندگان مهاجر که بر زیبایی تالاب می‌افزایند از بین می‌رود، که زیستن در شهرهای واقع در محدوده تالاب‌ها را با مشکلات جدی روبه‌رو می‌کند. اثرات این مشکلات چند سالی است که خود را نشان داده. روز گذشته حتی مسعود تجریشی معاون محیط‌زیست انسانی سازمان محیط‌زیست اخطار داد که اگر مشکلات دریاچه ارومیه برطرف نشود، در چند سال آینده دیگر شهر تبریز وجود نخواهد داشت و خالی از سکنه خواهد شد. اختصاص بودجه 15میلیارد تومانی برای مقابله با خشکسالی و کمک به احیای تالاب‌های کشور هرچند در مقابل بودجه کلانی که مورد نیاز این بخش است ناچیز است اما می‌تواند اثرات مثبت و قابل توجهی در پیشبرد طرح‌های تعریف‌شده سازمان محیط‌زیست در زمینه احیای تالاب‌ها داشته باشد. مسعود باقرزاده کریمی، مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به برنامه 4محوری در حوضه تالاب‌ها گفت:‌ «اولویت ما تعیین نیاز آبی است و بخشی از بودجه در نظر گرفته‌شده به این موضوع اختصاص خواهد یافت. او تأکید کرد که ما داخل تالاب نمی‌توانیم کاری انجام دهیم و تمام اقدامات در بالادست و در ‌رودخانه‌هایی انجام می‌شود که به تالاب می‌ریزند اما در حال حاضر به‌صورت بی‌رویه از این رودخانه‌ها آب برداشت می‌شود.  بنابراین بخش زیادی از کارهای ما ساماندهی برداشت بالادست و تعیین حقابه‌هاست و در نهایت آن را به وزارت نیرو برای تامین، اعلام خواهیم کرد.» آنگونه که این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید، ایجاد تعادل در مصرف و تامین حق و حقوق از میزان آب و در عین حال حفظ حقابه تالاب، ‌کاری بسیار پیچیده و چندبعدی است و اختصاص این اعتبار، به تحقق این هدف کمک خوبی خواهد کرد.

بعد از تدقیق نیاز آبی تالاب که تاکنون بخشی از آن انجام شده، لایروبی و آماده کردن مسیر تالاب نیز یکی از اقداماتی است که باید به اجرا درآید. در واقع مسیری که طی چندسال به‌دلیل عدم‌جریان آب دچار گرفتگی و انباشت رسوبات شده، لایروبی و بازگشایی خواهد شد تا برای هدایت حقابه آماده باشد. به گفته باقرزاده کریمی تالاب هامون لایروبی شده تا در صورت وقوع سیل در افغانستان، ‌بتوان آن را به هامون هدایت کرد.


وضعیت تالاب‌های دارای اولویت 

هورالعظیم:‌ هورالعظیم با 127هزار هکتار در غرب استان خوزستان -در انتهای رود کرخه- در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است. دوسوم این تالاب در خاک‌های سرزمینی عراق قرار دارد. 80درصد آب این تالاب از انشعابات دجله و 20درصد آن از رودخانه کرخه تأمین می‌شود. ایران توانسته است 70درصد از اراضی تالابی هورالعظیم را که در ایران واقع شده آبگیری کند. عملیات نفتی و تخریب‌های ناشی از آن و تأمین‌نشدن حقابه مهم‌ترین عوامل تهدید این تالاب است. 


بختگان:‌ تالاب و پناهگاه حیات وحش بختگان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر محسوب می‌شود. توسعه بی‌ضابطه کشاورزی و سدسازی روی رودخانه کر و سیوند که مانع از ورود حقابه این تالاب شده مهم‌ترین عامل تهدید آن محسوب می‌شود. حجم آب این تالاب کمتر از 10درصد است.


شادگان: تالاب شادگان از جنوب به خوریات و خلیج‌فارس متصل می‌شود، آب این بخش تالاب، شور است. حقابه شادگان از رودخانه مارون حدود 1.2میلیون مترمکعب در سال است که بخش محدودی از آن به تالاب می‌ریزد. 16سال است که بخشی از زهاب‌های کشاورزی کشت و صنعت نیشکر به این تالاب وارد می‌شود و اکنون تالاب با این زهاب‌ها سازگاری پیدا کرده است. ورود انواع آلودگی‌های نفتی و زهاب‌های کشاورزی و نیز ساخت‌وسازهای غیرمسئولانه این تالاب را به‌شدت تهدید می‌کند.


هامون:‌ تالاب‌های 3گانه هامون (صابری، هیرمند و پوزک) در استان سیستان و بلوچستان  در سال‌های پرآبی 5660کیلومترمربع وسعت داشت. از این مقدار، 3820کیلومترمربع در خاک افغانستان قرار دارد.  هامون در زمان پرآبی، تأمین‌کننده بخش عمده‌ای از معیشت هزاران خانوار ایرانی و افغانی حاشیه این تالاب بود. عدم ‌تأمین حقابه مهم‌ترین عامل تهدید هامون است.



پریشان:‌ تالاب پریشان با مساحت تقریبی 4200هکتار در استان فارس واقع شده است. از آنجا که هیچ رودخانه‌ای به این تالاب نمی‌ریزد آب مورد نیاز تالاب از طریق زهاب‌های دشت کازرون تأمین می‌شود اما حفر چاه‌های متعدد در اطراف این تالاب و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی باعث افت سطح آب‌های زیرزمینی شده و دریاچه را خشک کرده است. این تالاب طی سال‌های اخیر براثر خشکسالی، چندین‌بار دچار خودسوزی شد و پوشش گیاهی آن از بین رفت. چاه‌های حفرشده در محدوده تالاب مهم‌ترین عامل تهدید محسوب می‌شود. 



گاوخونی:‌ تالاب بین‌المللی گاوخونی در انتهای زاینده‌رود قرار گرفته است.  گاوخونی نقش مهمی در تلطیف هوای اصفهان و مناطق مجاور دارد.  این تالاب یکی از ایستگاه‌های پرندگان مهاجر است. عدم‌ رها‌سازی‌ حقابه 176میلیون مترمکعبی که وزارت نیرو هم آن را تأیید کرده مهم‌ترین عامل تهدید گاوخونی است. 
ارومیه:‌ دریاچه ارومیه دومین دریاچه شور جهان با 5هزار هکتار مساحت، بزرگ‌ترین پارک ملی کشور و یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان مهاجر آبزی کشور است. طی 2دهه اخیر دریاچه ارومیه بخش عظیمی از منابع آبی خود را از دست داده است. در صورتی که دریاچه احیا نشود به کانون‌های ریزگرد نمکی تبدیل خواهد شد که زندگی 14میلیون شهروند ایرانی را تهدید می‌کند. ساخت سدهای متعدد در بالادست، توسعه بی‌ضابطه کشاورزی، حفر 88هزار چاه در اطراف حوضه دریاچه ارومیه و ساخت میانگذر مهم‌ترین عوامل تهدید آن است. 




ارومیه:‌ دریاچه ارومیه دومین دریاچه شور جهان با 5هزار هکتار مساحت، بزرگ‌ترین پارک ملی کشور و یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان مهاجر آبزی کشور است. طی 2دهه اخیر دریاچه ارومیه بخش عظیمی از منابع آبی خود را از دست داده است. در صورتی که دریاچه احیا نشود به کانون‌های ریزگرد نمکی تبدیل خواهد شد که زندگی 14میلیون شهروند ایرانی را تهدید می‌کند. ساخت سدهای متعدد در بالادست، توسعه بی‌ضابطه کشاورزی، حفر 88هزار چاه در اطراف حوضه دریاچه ارومیه و ساخت میانگذر مهم‌ترین عوامل تهدید آن است. 




 7تالاب در اولویت تخصیص بودجه 

7 تالاب کشور، در اولویت طرح احیا قرار گرفته‌اند و بودجه اختصاص‌یافته برای آنها هزینه خواهد شد. به گفته مدیر اکوسیستم‌های تالابی کشور، این تالاب‌ها از میان تالاب‌های ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر انتخاب شده‌اند؛ «تالاب‌های رامسرسایت فلات مرکزی و خشک‌شده در اولویت اجرای طرح هستند. گاوخونی، مجموعه بختگان، پریشان، دو تالاب هامون، ارومیه، شادگان و هورالعظیم. البته هورالعظیم در میان رامسرسایت‌ها ثبت نشده اما جزو اولویت‌های احیا قرار گرفته است.» این تالاب‌ها با توجه به کارکردهای اکولوژیک ثبت جهانی شده و به‌دلیل قرار گرفتن در نقاط بیابانی و نقشی که در کنترل گردوغبار ایفا می‌‌کنند در شمار تالاب‌های با اولویت قرار گرفته‌اند. باقرزاده کریمی اما بر این موضوع تأکید می‌کند که برای بهره‌وری بیشتر، ملموس بودن فعالیت‌ها و جلوگیری از پراکنده‌کاری، اعتبار درنظر گرفته‌شده روی 2 تالاب متمرکز خواهد شد که این 2 مورد هنوز تعیین نشده و نیازمند مطالعه بیشتری است.