حماسه روی صحنه

فهیمه پناه آذر/روزنامه‌نگار

با گذشت قرن‌ها می‌توان واقعه دهم محرم 61 را علاوه بر ذهن و زبان مسلمانان در میان متون دراماتیک هم جست‌وجو کرد؛ متونی دراماتیک و تراژیک که به قلم نویسندگان مختلفی نوشته شده و هربار از زاویه‌ای به روی صحنه نمایش رفته است. در سیر تطور هنر نمایش از یونان باستان تا امروز نگاه‌های مذهبی یکی از اصلی‌ترین موضوعات مورد پرداخت نمایشنامه‌نویسان بوده که اوجش را می‌توان در تراژدی‌های یونانی یافت. اگر از شیوه نمایشی دوران قرون وسطی، تسلط تفکر کلیسایی و مصایب حضرت مسیح(ع) بگذریم، تاریخ عاشورا و حماسه کربلا قابلیت معرفی به‌عنوان بزرگ‌ترین تراژدی بشری را در خود دارد. از دیر زمان تا به امروز یکی از اصلی‌ترین گونه‌های نمایشی که در خدمت انتقال این واقعه بزرگ بوده، هنر تعزیه است که به زبانی برنده و گیرا برای بیان حوادث دهه نخست محرم و به‌خصوص اوج حادثه تلخ آن، یعنی ظهر عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای آن امام همام تبدیل شده است.
در این میان بهره بردن از شکل داستانی تاسوعا و عاشورای حسینی و خوانش دراماتیک آن برای رسیدن به بالاترین جنبه تأثیرگذاری این حادثه باعث شد تا روایت شهادت امام حسین(ع) نیز به زبانی جهانی برای بیان یک واقعه مذهبی تبدیل شود.
تولید آثار نمایشی با مضامین عاشورایی و استمرار در شکل اجرای عمومی آنها طی سال‌های متمادی، گونه‌ای تئاتر دینی ایجاد کرده است، اما در این میان نمایشنامه‌هایی نیز خلق شدند که هیچ‌گاه به اجرای صحنه‌ای نرسیدند.

روز واقعه بهرام بیضایی

بی‌شک «روز واقعه» بهرام بیضایی جزو بهترین درام‌های عاشورایی‌ است. روز واقعه را بیضایی بیش از 30سال است که نوشته، داستان عاشقی نصرانی است که دل به دختری مسلمان می‌بندد و سرنوشتش به جست‌وجو به‌دنبال حضرت سیدالشهدا(ع)، گره می‌خورد؛  نمایشی که محمد رحمانیان آن را به شکلی متفاوت روی صحنه برده و شهرام اسدی فیلم آن را ساخته است.

ناگهان هذا حبیب‌الله نعلبندیان

عباس نعلبندیان هم نمایشنامه «ناگهان هذا حبیب‌الله مات فی حب‌الله هذا قتیل‌الله مات بسیف‌الله» را نوشت که این اثر هم جزو آثار خوب به‌شمار می‌آید اما این اثر به دلایل مختلف اجازه اجرا نیافت.

روز حسینی که هیچ‌گاه اجرا نشد

از دیگر نمایشنامه‌هایی که نظر خیلی از نمایشنامه‌خوانان را به‌خود جلب کرد، «روز حسین» محمد رحمانیان بود؛ نمایشی که هیچ‌گاه روی صحنه نرفت. این اثر آخرین سه‌گانه از نمایشنامه‌هایی با موضوع قیام کربلا بود که محمد رحمانیان می‌نوشت. رحمانیان 2نمایشنامه دیگر، یعنی «پل» و«اسب‌ها؛ سال 59 هجری شمسی» را منتشر کرد و آنها را روی صحنه برد. جابر عناصری، داوود فتحعلی‌بیگی، اسماعیل خلج و رضا صابری از دیگر نمایشنامه‌نویسانی هستند که آثاری در این حوزه دارند.

آثار نام‌آشنا برای مردم

برخی از نمایشنامه‌ها به‌دلیل اجراهای مستمر روی صحنه، برای مردم آشنا هستند. نمایشنامه «خورشید کاروان» یکی از این آثار است که به‌خاطر اجراهای مکرر در 25سال اخیر برای عموم مردم آشناست. یکی دیگر از نمایشنامه‌هایی که به سبب اجرا موفق بوده، «در قاب ماه» حمیدرضا آذرنگ است. «مقتل» محمودرضا رحیمی و «سنگ سبو»ی علیرضا محمدی نیز نمایشنامه‌هایی هستند که در چند سال اخیر با نگاه متفاوت توانسته‌اند واقعه کربلا را به مردم امروز نشان دهند.
آثار زیادی در این سال‌ها در عرصه قیام عاشورا نوشته شده که می‌توان از میان آنها به این آثار اشاره کرد: «کوفیان» حسن باستانی، «وین راه بی‌نهایت» نصرالله قادری، «واقعه در واقعه» و «فرزند فریاد» صادق عاشورپور، «باد سرخ» قدرت‌الله فتحی، «در سایه‌سار سوگ سکوت» میلاد اکبرنژاد، «داغ پوست» سیروس کهوری‌نژاد، «سه خانه کوچک» مهدی پوررضاییان و... .
با این حال، همچنان فضا برای نگارش آثار نمایشی درباره این حماسه جاویدان وجود دارد و در قیام سالار شهیدان و یارانش آنقدر بار محتوایی و دراماتیک دیده می‌شود که بتوان از مناظر و زوایای گوناگون آن را به متن نمایشی تبدیل کرد و به روی صحنه برد.