آیین‌های ظهر عاشورا در سرزمین آفتاب

آوا صادق| اراک- خبرنگار:


استان مرکزی یکی از استان‌های باسابقه در زمینه آیین‌ها‌ی عزاداری‌های دهه اول محرم است و تاکنون 20 آیین ویژه ماه محرم در این استان شناسایی شده که از این تعداد تعزیه شهرستان‌های اراک، تفرش، وفس و علم‌گردانی شهرستان تفرش، روستای هزاوه و جغجغه زنی روستای انجدان، نخل‌گردانی شهرستان خمین، نراق و تفرش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در این گزارش نگاهی به آیین‌های عزاداری منحصر به فرد در استان مرکزی داریم.


تعزیه سیار در بازار اراک

با توجه به این‌که سابقه شهر «سلطان‌آباد» یا اراک فعلی به دوره قاجار و حدود 200 سال پیش باز می‌گردد و هنر تعزیه در دوران قاجار به نوعی شکل امروزی را به خود گرفت، این هنر اصیل ایرانی به عنوان عزاداری اصلی مردم اراک در ماه‌های محرم و صفر مطرح است. این هنر بیشتر در بازار تاریخی اراک که محل تجمع مردم بوده برگزار می‌شده و به خاطر طولانی بودن مسیر این بازار مسقف، هنر تعزیه بر خلاف دیگر نقاط استان و کشور به صورت تعزیه سیار است. در گذشته تعزیه سیار توسط مردم 2 محله «قلعه» و «حصار» برگزار می‌شد.

این هنر تا سال 1342 به شکل جدی در ماه محرم و صفر برگزار می‌شد، اما بعد از این سال و به دلیل جلوگیری از عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی حاکم بر کشور، اجرای این هنر متوقف شد. پس از پیروزی انقلاب و با توجه به پیگیری‌های صورت گرفته این تعزیه در سال‌های 1359 تا 1361 دوباره در بازار اراک برگزار می‌شد تا این‌که در سال 61 با اعتراض بازاریان اراک تعزیه سیار دیگر در محل بازار برگزار نشد و در چند سال اخیر با پیگیری‌های اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان مجددا مسیر بازار اراک شاهد برگزاری این نوع تعزیه بود.


نخل گردانی مردم خمین

یکی از مراسمی که در روز عاشورا و با حضور تمامی هیئت‌ها و عزاداران در شهر خمین برگزار می‌شود، مراسم نخل گردانی است. این مراسم از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع می‌شود و تا ظهر عاشورا با گرداندن نخل در 2 خیابان اصلی شهر و مکانی قدیمی که از طرف اهالی «چاله نخل» خوانده می‌شود، ادامه می‌یابد. این میراث کهن بیش از 400 سال سابقه دارد و بسیاری اولین نخل گردانی‌ها را در خمین مربوط به دوره زندیه می‌دانند. امروزه مراسم نخل گردانی تابع آداب و رسوم محلی است. 


علم بران و تعزیه در تفرش

هر چند در کشور شهرستان تفرش را به هنر تعزیه می‌شناسند و تعزیه و شبیه‌خوانی آن به عنوان هنری اصلی مردم تفرش مطرح است، اما مراسم علم بران تفرش نیز یکی از جاذبه‌های ماه محرم در این شهرستان است. این مراسم در محله «فم» شهر تفرش برگزار می‌شود. البته محله‌های کوچکتر مانند خلچان، ششناو و میان‌ده این مراسم را برگزار می‌کنند. در روز اول محرم مردم محله با چند علم سیاه به درِ خانه‌های صاحب علم رفته و با نوحه‌سرایی و چاوشی‏خوانی او را دعوت به بیرون آوردن علم می‌کنند.  


مراسم علم گردانی در روستای هزاوه

یکی از آیین‌های ویژه ماه محرم در استان، علم گردانی روستای هزاوه است که در میان حضور پرشور مردم از روز اول تا دهم محرم در این روستا برگزار می‌شود.آیین مذهبی علم گردانی توسط هیئت سادات روستای هزاوه اجرا می‌شود و این مراسم با بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امام‌زاده احمد(ع) روستای هزاوه در شب اول ماه محرم آغاز می‌شود. عزاداران هیئت سادات روستای هزاوه همه با لباس‌های مشکی و شال‌های سبز در این آیین شرکت می‌کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه زنان عزادار در بین محله‌های روستا به حرکت در می‌آورند.


تعزیه روستای گرکان

روستای گرکان یکی از روستاهای تابع شهرستان آشتیان است، در این روستا و در تکیه قدیمی آن هر ساله و در ایام شهادت ائمه(ع) تعزیه برگزار می‌شود. «تکیه سر پل» حجره‌هایی برای نشستن مردم دارد. نسخه‌های تعزیه در روستای گرکان به گویش گرکانی و به خط خوشنویسان روستا نوشته شده است.  برگزاری تعزیه «دو طفلان مسلم» و «شام غریبان» از تعزیه‌های مشهور این روستا ست که برخلاف دیگر شهرها و با آداب و رسوم منحصر به فرد مردم آن‌جا برگزار می‌شود.


«جغجغه زنی» در روستای انجدان

انجدان یکی از روستاهای تاریخی استان مرکزی در 28 کیلومتری جنوب شرق شهر اراک است. آیین کهن «جغجغه‌زنی» همزمان با تاسوعا و عاشورای حسینی با حضور پر شور عزاداران در روستای انجدان اراک برگزار می‌شود. این آیین معنوی یکی از رسوم مذهبی و برخاسته از فرهنگ بومی مردم روستای انجدان است که در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است. قدمت این آیین کهن به دوره تیموری و صفویه می‌رسد و مردم عزادار این روستا در روزهای نهم و یازدهم محرم آن را اجرا می‌کنند. در روز تاسوعای حسینی مردم محله پایین انجدان با آیین‌های سوگواری و عزاداری به سمت محله بالا حرکت می‌کنند و در حالی که ابزاری چوبی و خراطی شده به نام «جغجغه» را در دست دارند با نوایی موزون و حزن انگیز به جای کوبیدن بر سینه، بر جغجغه می‌کوبند. غالباً در این مراسم یک نفر آواها و نوحه‌های محلی را می‌خواند و جغجغه زن‌ها با هماهنگی‌های خاص جواب می‌دهند. 


نخل گردانی نراقی ها

شهر نراق از شهرهای قدیمی استان مرکزی و حد فاصل 2 شهرستان دلیجان و کاشان است. در این شهر در روز عاشورا مراسمی تحت عنوان نخل گردانی برگزار می‌شود. این مراسم که ریشه در فرهنگ و گذشته مردم این شهر دارد از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن 2 نخل قدیمی از جایگاه خود شروع می‌شودو با چرخاندن آن در خیابان امام خمینی(ره) و کوچه‌های بافت قدیم شهر همراه است.  


ثبت ملی آیین عاشورایی در استان مرکزی 

چندی پیش مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی از ثبت ملی 13 آیین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورا در این استان خبر داده بود.  سیدمحمد حسینی افزود:‌ آئین علم گردانی روستای عزالدین، نخل بندان محله ترخوران، علم بران، نخل گردانی و  تعزیه در شهرستان تفرش، آئین علم گردانی روستای هزاوه، چغچغه زنی روستای انجدان و تعزیه سیار بازار در اراک، آئین نخل گردانی در نراق، نخل گردانی نیم ور، نخل گردانی خمین، تعزیه گرکان آشتیان و  مراسم تعزیه وفس کمیجان، سیزده آئین ثبت ملی شده استان هستند که هر یک به نوعی نشان از ارادت جوامع محلی به امام حسین (ع)  است .