زنگ گفت‌وگو در مدرسه به صدا در می‌آید

فهیمه طباطبایی/خبرنگار

 «برنامه ویژه مدرسه» یا «کاهش دو ساعته برنامه درسی» طرحی است که به‌تازگی وزیر آموزش و پرورش از آن پرده برداشته و عنوان کرده است که «این ساعات به فعالیت‌های فوق‌برنامه و آشنایی دانش‌آموزان با مهارت‌های لازم متناسب با منطقه محل زندگی‌شان اختصاص می‌یابد.» سیدمحمد بطحایی این طرح را در راستای رویکرد «مدرسه‌‌محوری» و یکی از ارکان سند برنامه درس ملی دانسته و گفته است: «براساس این طرح، معلم و مدیریت مدرسه، ۲ساعت از برنامه درسی رسمی آموزش و پرورش را حذف می‌کنند و با رعایت چارچوب‌های مشخص، موضوعات و محتوای مورد نیاز را تهیه و جایگزین برنامه متمرکز سابق می‌کنند. این طرح ویژه قرار است در گام نخست دوره دوم ابتدایی یعنی پایه‌های چهارم، پنجم و ششم و دوره متوسطه اول یعنی پایه‌های هفتم، هشتم و نهم را تحت پوشش قرار دهد.»

برنامه ویژه مدرسه چیست؟

اما این برنامه چیست و دانش‌آموزان در آن قرار است چه چیزهایی را فراتر از کتاب‌های درسی و آموزش‌های متداول فراگیرند؟ علی زرافشان، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش در این‌باره به همشهری توضیح داد: «طبق راهکارهای سند تحول بنیادین باید 10تا 20درصد زمان آموزش مدارس به نیازهای خاص محلی و بومی دانش‌آموزان تعلق بگیرد که متناسب با هر مقطع چیزی حدود 50تا 100ساعت در طول سال خواهد شد.» او با بیان اینکه هم‌اکنون برنامه درسی متمرکز و یکسان تولید می‌شود و فرصتی برای پاسخ به نیازهای دانش‌آموزان در هر شهر و منطقه نیست، افزود: «برنامه ویژه مدارس» متنوع است و شامل فعالیت‌های درون و بیرون مدرسه می‌شود که آموزش مهارت‌های زندگی، آداب و رسوم، بازدید از مراکز ملی و محلی، استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای مانند کتابخانه، موزه، آتش‌نشانی، مسجد، فرهنگسراها، خانه‌های فرهنگ محل، سینما و... از جمله آنهاست. به گفته زرافشان، این دو ساعت درواقع ارزش افزوده ساعات آموزشی است که باعث مدرسه‌محوری و نقش پررنگ مدیران و معلمان مدرسه در برنامه‌ریزی آموزشی خواهد شد. رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش نیز با بیان اینکه در این طرح والدین، معلمان، مدیران، مربیان پرورشی و تربیت بدنی، شخصیت‌ها و کانون‌های محلی دخیل هستند، گفت: «قرار است در این طرح بخشی از دروس به تشخیص شورای مدرسه حذف شود و ساعات آن در اختیار مربیان قرار گیرد تا بتوانند موضوعات مورد نیاز دانش‌آموزان را دنبال و با آنها گفت‌وگو کنند.» او توضیح داد: «معلمان ما همیشه ایده‌ها و طرح‌های مهم و جالبی در حوزه آموزشی و تربیتی دارند که متأسفانه برنامه فشرده درسی مانع از اجرای آن می‌شد. این طرح به آنها کمک می‌کند تا بتوانند ایده‌های خود را اجرایی کنند.»

ابهام در هویت و زمان برنامه

اما کارشناسان آموزشی و معلمان درباره این طرح ابهامات مهمی دارند، آنها می‌گویند که هدف این طرح به‌درستی از سوی وزیر و معاونان آموزش و پرورش مشخص نشده و از سوی دیگر آنها درباره زمان آن هم متناقض صحبت می‌کنند. به‌طور نمونه مهدی
نوید ادهم، دبیر شورای‌عالی آموزش و پرورش گفته است که این برنامه باعث حذف دروس نخواهد شد بلکه این برنامه به ساعت درسی مدارس اضافه می‌شود. اما رضوان حکیم‌زاده از حذف بخشی از درس‌ها خبر داده است که این نشان از ابهام اولیه طرح دارد.
محمدرضا نیک‌نژاد، معلم فیزیک و کارشناس مسائل آموزشی با بیان اینکه ناکارآمدی نظام آموزشی فعلی بر کسی پوشیده نیست و بر همگان ثابت شده است، گفت: از این جهت ایده «برنامه ویژه مدرسه» می‌تواند راهگشا باشد اما نقطه ضعف طرح این است که در اظهارنظر معاونان وزیر و دبیر شورای‌عالی آموزش و پرورش دیدگاه مشترک و یکسانی درباره اهداف آن وجود ندارد و معلوم نیست این ساعات به چه شکل خواهند بود و به کدام یک از موضوعات پرورشی، مهارتی، حقوق شهروندی، ورزشی و هنری تعلق می‌گیرد.
او افزود: باید خط‌مشی اصلی این طرح مشخص شود تا معلمان براساس شرایط فرهنگی و جغرافیای محل تحصیل دانش‌آموزان در این‌باره تصمیم بگیرند و محتوای کم‌مایه درسی را کاهش و مهارت‌های فردی و اجتماعی افراد را افزایش دهند.

ایده خوب؛ اجرای ضعیف

این نخستین‌بار نیست که مسئولان وزارت آموزش و پرورش طرح‌های مربوط به مهارت‌آموزی و حقوق شهروندی را به مدارس ابلاغ می‌کنند؛ پیش از این نیز طرح کاد (طرحی که دانش‌آموزان دبیرستانی در هفته یک روز را برای کارورزی در یکی از مراکز صنعتی و آموزشی سپری می‌کردند)، مهارت‌های ورزشی در دانش‌آموزان ابتدایی(شنا، طناب‌زنی و...) و دروسی مانند حرفه و فن، تفکر و سبک زندگی، سلامت و بهداشت، کار و فناوری، تفکر و سواد رسانه‌ای و انسان و محیط‌زیست در مدارس کشور اجرا شده و می‌شود اما عوامل مختلفی مانند عدم‌آمادگی زیرساخت‌ها و بدنه مدارس، سایه سنگین کنکور و... مانع از اجرای کامل آن شد.
مهدی بهلولی، کارشناس مسائل آموزشی در گفت‌وگو با همشهری این طرح را باعث تقویت قدرت مدارس و معلمان دانست و گفت: «متأسفانه تدوین برنامه درسی در ایران متمرکز است و شرایط فرهنگی و محلی هر منطقه در آن درنظر گرفته نشده، بنابراین بسیاری از مواد آموزشی کاربردی نیست. طرح فعلی می‌تواند این خلأ جدی را پر کند و دست معلمان را برای آموزش مهارت‌ها و نیازهای مختلف باز بگذارد اما اجرای آن از خود طرح مهم‌تر است.» بهلولی افزود: «در گذشته هم طرح‌های خوبی مثل «کاد» که در آن دانش‌آموزان در کارخانه‌ها و اداره‌ها کارورزی می‌کردند، وجود داشت اما چون خوب اجرا نشد خیلی سریع شکست خورد. متأسفانه مدیران و معلمان ما به آموزش روتین و معمولی عادت کرده و در زمینه طرح‌های اینچنینی انگیزه و نوآوری نشان نمی‌دهند و از کنار آن راحت عبور می‌‌کنند و این ضعف اساسی در طرح جدید هم هست.» 

در این طرح هم پای کنکور در میان است

او والدین، مؤسسان آموزشگاه‌ها و مدارس خصوصی و کتاب‌های کمک‌آموزشی را مانع جدی اجرای طرح‌های اینچنینی در مدارس معرفی کرد و گفت: وقتی رسانه ما از صبح تا شب دائم تبلیغ این آموزشگاه‌ها و ناشران را می‌کند و روی تحلیل خانواده‌ها از دانش‌آموز خوب و نمونه تأثیر می‌گذارد نتیجه این می‌شود که در طول سال تحصیلی والدین و مدیر مدرسه بر برگزاری کلاس‌های فوق‌برنامه و معرفی کتاب‌های کمک آموزشی فشار می‌آورند و مانع اجرای هر طرح و برنامه خلاقانه در جهت رشد و پرورش کودکان و نوجوانان می‌شوند. این کارشناس آموزشی افزود: ما با مدارسی مواجهیم که راهروهای آن پر از نمودار و آمارهای مربوط به المپیادها و رتبه‌های کنکور و... است و یک تفکر غالب از درس و آموزش را تبلیغ می‌کند. چطور ممکن است در این محیط بتوان کاری متفاوت کرد؟ بنابراین باید ابتدا این زیرساخت‌ها را درست کرد.

اما مسئولان آموزش و پرورش عقیده دارند که این طرح با بقیه فرق می‌کند و در اجرای آن موفق خواهند شد چراکه بر پایه اختیارات مدرسه است و معلمان به‌طور مستقیم دخیل شده‌اند. رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش با تأکید بر این نکته به همشهری گفت: «بالاخره از جایی باید این تحول آغاز شود و این طرح می‌تواند سرآغاز خوبی باشد.» حکیم‌زاده درباره ضمانت اجرایی این طرح هم اظهار داشت: «قرار است از طریق تلویزیون تعاملی آموزش‌های لازم در این زمینه به معلمان داده شود تا دقیقا متوجه شوند در این دو ساعت باید در چه چارچوبی حرکت کنند، همچنین در دستورالعمل اجرایی به‌صورت صریح اعلام کرده‌ایم که مدارس اجازه برگزاری کلاس فوق‌برنامه درسی، کنکور و... را در این ساعات ندارند و حتما باید برنامه‌های اجرایی خود را به آموزش و پرورش منطقه اعلام کنند.»

علی زرافشان، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش هم در این‌باره می‌گوید: «مراقب هستیم که به این بهانه ساعات حضور دانش‌آموزان در مدارس کاهش پیدا نکند، همچنین طبق دستورالعمل این طرح باید مدیران نقشه اجرایی برنامه‌های خود را در این دو ساعت به مدیران مناطق ارائه کنند.»
اگرچه معاونان وزیر درباره نحوه نظارت و کنترل دقیق روی این طرح توضیح کاملی ندادند اما برخی کارشناسان آموزشی از آن استقبال کرده و می‌گویند باید منتظر ماند و دید که آیا مسئولان آموزش و پرورش موانع اجرای این طرح را از راه برداشته و مسیر را برای آن هموار می‌کنند یا در میانه راه مایوس شده و آن را مانند طرح‌های مشابه قبلی رها می‌کنند؟

بی‌انگیزگی معلمان؛ دست‌انداز بزرگ «برنامه ویژه مدرسه» 

مهدی بهلولی، معلم و کارشناس آموزشی: مدرسه ما با موزه ملی تاریخ کمتر از 10دقیقه فاصله دارد اما اصلا فرصت نمی‌شود که دانش‌آموزان را به آنجا ببریم چراکه فرصت و انرژی ما و دانش‌آموزان صرف اموری می‌شود که خروجی آن همانطور که می‌بینید بدون فایده با کمترین کاربرد در زندگی است. از سویی مدیران و معلمان اغلب مدارس ما به بخشنامه، دستورالعمل، پرکردن فرم و... عادت کرده‌اند و خلاقیت و نوآوری لازم را ندارند. با این توصیف شما ساعت‌های زیادی را در اختیارشان بگذارید، آنها نمی‌توانند از آن درست استفاده کنند و گام‌های جدید بردارند. ما باید موانع جدی و اصلی اینچنینی را که بر سر راه هر طرح و ایده جدید در مدارس است برداریم و نگذاریم مانند یک دست‌انداز بزرگ عمل کنند.

این دو ساعت با مشارکت دانش‌آموز طلایی می‌شود 

محمدرضا نیک‌نژاد، معلم و فعال صنفی: «برنامه ویژه مدرسه» جزو طرح‌هایی است که باید زمینه و پشتوانه فکری و حقوقی آن فراهم شود تا بتواند خروجی مناسبی داشته باشد در غیراین صورت خیلی زود از مدار نظام آموزشی خارج می‌شود. شتابزدگی یکی از آفت‌های مهم ایده‌های اینچنینی است که دیدیم بر سر حذف آزمون مدارس چه آورد یا مثلا زنگ‌های پرورشی را که قرار بود کارایی همین طرح جدید را داشته باشد اما چون معلمان آموزش لازم را ندیده بودند و در آن پراکنده و برحسب سلیقه خود و بدون برنامه عمل می‌کردند محکوم به شکست شد. بنابراین باید چارچوب لازم را در این طرح مشخص کرد و نقشه راه را به معلمان نشان داد تا استمرار این برنامه در سال‌های تحصیلی بالاتر با انسجام و برنامه‌ریزی بهتری صورت بگیرد. از سویی باید این طرح را به سمت کارگاهی شدن کلاس‌ها با دخالت مستقیم دانش‌آموزان سوق داد تا مبنای اثر‌گذاری بالاتر رود و زمان طلایی شود.