باغ اتحادیه موزه مشاهیر می‌شود؟

راحله عبدالحسینی| خبرنگار:

اینجا تنها باغ باقیمانده از لاله‌زار با چند عمارت در دل باغ است و دیگر خبری از باغ‌های علاءالدوله، ثقه‌الدوله، علی‌خان ظهیر‌الدوله و آقا‌رضا اقبال‌السلطنه عکاس‌باشی در لاله‌زار نیست. نشانی سرراست این خانه می‌شود لوکیشن سریال «دایی‌جان ناپلئون» در سال1355. اما تاریخچه‌ای بیشتر پشت این خانه نهفته است. میرزا علی‌اصغرخان، صدراعظم 3 شاه قاجار از ناصرالدین‌شاه تا محمدعلی‌شاه که با خوش‌خدمتی‌هایش القاب امین‌السلطان، صاحب جمع و اتابک اعظم را گرفت، ساکن این خانه بود. گویا خانه یکی از عمارت‌های باشکوه و نفیس زمان قاجار هم بوده و در آن تصمیم‌های مهم سیاسی هم گرفته شده است. امین‌السلطان در جریان مشروطه کشته شد. «رحیم اتحادیه» مالک زمین‌های جلالیه، این خانه را سال 1295 خرید. خانه به دست ورثه افتاد و چرخید و چرخید و اتفاقات زیادی را پشت سر گذاشت و در جریان کودتای 28مرداد سال 1332 دفتر حزب توده در یکی از خانه‌های باغ به آتش کشیده شد. سال 1384 خانه باغ اتحادیه ثبت ملی شد و یک دهه بعد سازمان زیباسازی شهرداری تهران آن را خرید و کار مرمت و احیا را آغاز کرد و قرار است این خانه باغ به موزه مشاهیر تبدیل شود. با وجود 3سال از اجرای طرح مرمت این خانه به نظر می‌رسد باید همچنان چشم‌انتظار باز شدن درهای خانه اتحادیه بمانیم و به دنبال پاسخ این پرسش باشیم که آیا واقعاً بهترین کاربری خانه اتحادیه موزه مشاهیر است؟ 

برای رسیدن به خانه اتحادیه، خیابان لاله‌زار از میدان امام خمینی(ره) را به سمت بالا می‌رویم. بعد از گذشتن از کوچه باربد (کوچه ملی) و مسجد بزرگ لاله‌زار، بن‌بست اتحادیه خودنمایی می‌کند. عملیات مرمت و احیا در حال انجام است. خاک و گچ و سیمان و دیگر ابزار و لوازم مرمت ساختمان از جلو در خانه تا گوشه و کنار عمارت چیده شده است. «محمدباقر قالیباف» شهردار سابق تهران، شهریور سال گذشته در آخرین روز‌‌کاری خود این خانه را با عنوان موزه مشاهیر افتتاح کرد. روی پله و گوشه کناری تابلو فلزی با عنوان موزه دفاع‌مقدس یا موزه فرهنگ و هنر به چشم می‌خورد. اما این‌طور که پیداست این تابلوها حالا حالا نصب نمی‌شود و باید خاک بخورد. وارد عمارت که می‌شویم گوشه‌هایی از سریال دایی‌جان ناپلئون در ذهنمان رنگ می‌گیرد. درختان سرسبز و بوته‌های گل رز و نسترن و شمائل دایی‌جان با عبایی بر دوش. اما همه آنچه در سریال دیده‌ایم دیگر در این خانه دیده نمی‌شود. «نصرالله حدادی» نویسنده کتاب «با من به طهران بیایید» درباره خانه اتحادیه می‌گوید: «یکی از خانه‌های این باغ به دفتر وکس؛ خانه دوستی ایران و شوروی تعلق گرفته بود که در آن حزب توده فعالیت می‌کرد. روز کودتای 28مرداد سال 1332 کودتاچیان سر و ته خیابان را بستند و خانه را به آتش کشیدند. عمارت وسط این باغ کاملاً می‌سوزد و از بین می‌رود. سیر ویرانی‌های این خانه بعد از ترک آخرین اعضای خاندان اتحادیه از آن ادامه پیدا کرد. وسط باغ اتحادیه که حالا حوض آبی است یکی از خانه‌های این باغ بوده که متأسفانه اثری از آن باقی نمانده.» یکی از دلایلی که «ناصر تقوایی» خانه اتحادیه را برای لوکیشن سریال دایی‌جان ناپلئون انتخاب کرد این بود که بتواند 4، 5 خانواده سریال را در خانه‌های این باغ مستقر کند. در خانه آقاجان (شخصیت اصلی سریال دایی‌جان ناپلئون) که همان عمارت قاجاری امین‌السلطان بود با آن گچبری‌های سقف زیبا و باشکوهش، امروز روی ما بسته است و باید صبر پیشه کنیم تا روزگار مرمت خانه طی شود. 


150ورثه برای خانه باغ اتحادیه 

مرمت حوضخانه تقریباً رو به پایان است. طاق‌های ضربی و حوض وسط و قرینه‌سازی‌های این قسمت، حس خوب زندگی در خانه‌های قدیمی را زنده می‌کند. تمام عناصر معماری خانه‌های دوره قاجار از جمله اندرونی و بیرونی و آجرچینی و سوراخ مشتو و ورودی و خروجی‌های متعدد و... در خانه صدراعظم ناصرالدین شاه دیده می‌شود. خانه سال 1384 به ثبت میراث فرهنگی در آمد اما با اعتراض عده‌ای از آن 150نفری که جزو ورثه خانه اتحادیه هستند سال 1389 خانه اتحادیه و همزمان خانه پروین اعتصامی از ثبت میراث در آمد. 6 آبان 1392 مصوبه‌ای دوفوریتی به صحن شورای ‌شهر فرستاده شد و شهرداری تهران سال 1394 خانه اتحادیه را خریداری کرد. «سجاد عسگری» دبیر انجمن نظارت بر بناهای تاریخی با بیان اینکه رحیم اتحادیه خانه را به 30سهم بین ورثه تقسیم کرد می‌گوید: «برای خرید خانه با ورثه حقیقی و حقوقی طرف بودیم. از شرکت فرش ایران و ستاد اجرایی فرمان امام(ره) اینجا سهم داشت تا خاندان اتحادیه که این خانه دست به دست از پسران اتحادیه چرخیده بود تا به نوه‌ها و نتیجه‌ها رسیده بود. بعد از اتمام سریال دایی‌جان ناپلئون، این خانه به حال خود رها می‌شود و در این 4دهه برخی ستون‌ها کج شد و ریخت و در طرح مرمت و احیا، خانه‌های فعلی از زیر تلی از خاک پیدا شد. به همین دلیل آنچه اکنون می‌بینیم با تصاویری که در سریال دایی‌جان ناپلئون هست متفاوت است.»


موزه‌ای برای تهران 

عسگری، دبیر انجمن نظارت بر بناهای تاریخی که ادامه عملیات مرمت و احیای خانه اتحادیه را تا یک سال دیگر پیش‌بینی می‌کند می‌گوید: «اکنون قرار است خانه اتحادیه به‌عنوان موزه مشاهیر دوران مرمت را سپری کند. اما با این عنوان مخالفت‌هایی هست. پیش‌تر بحث بر سر این بود که خانه اتحادیه موزه تهران باشد. به هر حال پایتخت هنوز موزه‌ای از آن خود ندارد.» موضوع کاربری را با «خدایار قاقانی» کارگردان فیلم مستند «خانه مستوفی‌الممالک» در میان می‌گذاریم. او درباره تعیین کاربری عمارت‌های تاریخی تهران می‌گوید: «اینکه یادگار سینمایی ناصر تقوایی را حفظ کنیم بسیار خوب است. ولی برای تعیین کاربری این عمارت‌ها معمولاً تابع نظر و سلیقه شخصی هستیم. می‌گویند خانه باغ اتحادیه موزه شود. اما برای این موزه چه کاربری‌ای تعریف کردیم؟ یکی از کارایی‌های موزه این است که اشیا و تندیس در آن نگهداری شود. اصل کار موزه، تحقیقات درباره حوزه‌کاری موزه است. مثلاً موزه آبگینه چند مقاله درباره آبگینه‌ها یا احمد قوام که خانه‌اش آنجا بوده، ارائه کرده است؟ خانه اتحادیه هم اگر موزه شود این اتفاق برایش می‌افتد و با توجه به جغرافیای تهران و محله لاله‌زار، محل رفت‌وآمد گردشگران می‌شود. خوب است ولی اصلاً کافی نیست.» برای خانه اتحادیه هر کاربری‌ای که تعریف شود ضروری است. باید داستان میرزا ابراهیم‌خان، آبدارچی ناصرالدین‌شاه که لقب امین‌السلطانی گرفت و پسرش میرزاعلی‌اصغرخان اتابک و کشته شدنش در روزهای مشروطه، ظهیرالدوله و خراب شدن خانه‌اش در روز به توپ بسته شدن مجلس، انجمن اخوت، خاندان اتحادیه، آتش‌سوزی روز کودتای 28مرداد و سریال دایی‌جان ناپلئون دیده شود تا مخاطب بداند در دل این باغ چه روزهایی گذشته است. با مرمت خانه اتحادیه، احیای سینماها و تئاترها و ساختمان‌های تاریخی و خاطره‌انگیز خیابان لاله‌زار می‌توانیم امیدوار باشیم تهران قدیم در این خیابان رنگ بگیرد. 


سالن آمفی‌تئاتر 

پشت به پشت خانه اتحادیه، خانه علی‌خان ظهیرالدوله، وزیر تشریفات دربار و داماد ناصرالدین‌شاه بود. بعد از جریان مشروطه، حاج رحیم اتحادیه بخشی از خانه ظهیرالدوله را می‌خرد و به خانه خود اضافه می‌کند. خانه اتحادیه اکنون 9هزار‌مترمربع مساحت دارد. شهرداری با خرید ملک دیگری پشت خانه، مساحت آن را بیشتر کرده تا بتواند برای خانه اتحادیه فضای پشتیبان مثل سالن آمفی‌تئاتر و سالن نمایش بسازد. گود‌برداری انجام شده و فونداسیون در حال پی‌ریزی است و ساخت‌وساز با ابزار جدید ساختمان‌سازی در کنار مرمت آجر و خشت خانه اتحادیه با هم پیش می‌رود.