تنها موزه ملی تاریخ پزشکی ایران در محله امیرآباد ما را به صدها سال قبل می‌برد
جمجمه دختر 5 هزار ساله در املاک امیرکبیر!
بهاره خسروی| خبرنگار:
دوره ساسانیان بود که نخستین مرکز آموزش طب ایران در معروف‌ترین دانشگاه آن دوره یعنی جندی‌شاپور راه‌اندازی شد. همین مرکز آموزشی باعث شد تا دوران طلایی پزشکی ایران با ظهور بزرگانی از جمله «ابوعلی سینا» و «زکریای رازی» قوت گیرد. کمی بعد با تکامل و اکتشافات جدید علمی و تأسیس درالفنون در سال 1230 شمسی به همت «امیرکبیر»، علم پزشکی مسیر رو به رشدی را پیش گرفت و حاصل آن تربیت پزشکان نامداری مثل «ناظم الاطبا» بود. بعد از دارالفنون نوبت به دوره تحصیلات آکادمیک و راه‌اندازی دانشکده پزشکی تهران در سال 1313 می‌رسد تا علم پزشکی مسیر تازه‌ای در پیش گیرد و چهره‌های ماندگاری از جمله دکتر «محمد قریب» به تاریخ پزشکی ایران معرفی شوند. آسمان تاریخ علم پزشکی ایران همواره پر از ستاره‌های پرفروغی بوده که خدمات ارزنده‌ای را به بشریت ارائه کرده‌اند. امروز 5 شهریور مصادف با روز بزرگداشت «زکریای رازی» پزشک، داروساز و فلیسوف همشهری ماست که اصالتش به شهرری می‌رسد. همین موضوع بهانه‌ای شد تا سری به تنها موزه ملی تاریخ پزشکی ایران در حوالی خیابان کارگر شمالی بزنیم و همراه با «فاطمه احمدی» کارشناس موزه به گوشه و کنار نخستین‌های دنیای پزشکی در پایتخت سرک بکشیم.
اگر در خیابان کارگر شمالی (امیرآباد سابق) خوب گوش تیز کنیم هنوز هم صدای سم اسب‌های خسته قجری از دل اصطبل شاهی شنیده می‌شود؛ جایی که زمانی استراحتگاه مسافران و اسب‌های خسته در راه مانده بود و امروز پردیس دانشگاهی تهران است. در دل همین پردیس، بنایی با معماری دوره قاجار به جا مانده است. این بنا حالا تنها موزه تخصصی تاریخ ملی پزشکی ایران و یکی از 6موزه تخصصی پزشکی خاورمیانه است. «فاطمه احمدی» کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی توضیح می‌دهد: «تقریباً بخش زیادی از زمین‌های محله امیرآباد جزو املاک امیرکبیر بود. بنای موزه هم تقریباً 150 سال پیش در دوره ناصرالدین شاه به دستور امیرکبیر ساخته شد و به روایتی اصطبل شاهی یا کالسکه‌خانه امیر بود که بیشتر هم به‌عنوان استراحتگاهی برای مسافران و در راه‌ماندگان مورد استفاده قرار می‌گرفت. سال 1378 این بنا به‌عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید. سال 1380 هم با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران با عنوان موزه ملی تاریخ علوم پزشکی افتتاح شد.»
سنگ‌ها نخستین ابزار جراحی و طبابت
با ورود به بخش دیرین انسان‌شناسی موزه، سفرمان به دل تاریخ و دوران پارینه‌سنگی و زندگی غارنشینی شروع می‌شود. به تعریف کارشناس موزه، ابزار انسان اولیه برای زندگی در طبیعت سنگ بود. در واقع همین سنگ‌ها، چاقو و تیغ‌های اولیه جراحی محسوب می‌شدند. احمدی تعدادی از تصاویر شبیه‌سازی با حال و هوای زندگی غارنشینی را داخل قفسه‌ای شیشه‌ای قرار گرفته است نشان می‌دهد و صحبت‌هایش را تکمیل می‌کند: «در این بخش بازدید‌کنندگان با روند تحول و تکامل انسان در زندگی و نحوه به کار‌گیری ابزار سنگی برای درمان و طبابت آشنا می‌شوند. بخش دیگر هم مربوط به کشفیاتی است که در حفاری‌های باستان‌شناسان از گوشه و کنار کشور به دست آمده و برای نگهداری به موزه تحویل داده‌اند.»
در هر گوشه این غرفه آثار به جا مانده جالبی از ایران باستان را می‌توان پیدا کرد. اسکلت دست‌سازی توسط یکی از استادان دارالفنون که 70 سال پیش از گچ ساخته شده، جسد مومیایی زنی 60 یا 70ساله که 900 سال پیش در گورستانی در شهر یزد دفن شده بود، جمجمه‌ای متعلق به دختر 13 ساله‌ای با قدمت 4هزار و 900 سال پیش که دچار بیماری مغزی شده بود و برای درمان بیماری قسمت فوقانی سمت راستش مورد عمل جراحی قرار گرفته از موارد جالب و دیدنی این بخش است.
ابزار طبابت سنتی
غرفه مردم‌شناسی سرشار از نوستالژی‌های جالب طبابت سنتی است. ابزاری مثل شاخ گاو و بز کوهی برای حجامت مورد استفاده قرار می‌گرفت که حالا در مدل‌های مختلف براساس نوع بیماری پشت ویترین شیشه‌ای جا خوش کرده‌اند. به تعریف احمدی، درمان بیماران در طب سنتی ایرانی طی 2 مرحله اجرا می‌شد؛ مرحله اول شامل کارهایی مثل حجامت، زالو‌اندازی و تجویز گیاهان دارویی و مرحله دوم درمان تغییر نگرش و باور. براساس یک عقیده عامیانه هر بیماری با نفوذ یک انرژی بد در بدن شکل می‌گیرد و به همین دلیل برای پیشگیری از بیماری اعمالی مثل دعا کردن و مراسم درمانی و حتی خالکوبی توصیه می‌شد.
دستنوشته‌های ارزشمند خطی
بعد از تماشای اشیای منقول موزه نوبت به بخش آثار مکتوب خطی می‌رسد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های موزه ملی تاریخ پزشکی ایران جمع‌آوری و نگهداری نسخ خطی طبی کهن است. کتاب «طب المنصوری» زکریای رازی از قدیمی‌ترین کتاب‌های نسخه خطی در جهان است که در این موزه نگهداری می‌شود. رازی از دانشمندان و اطبای بزرگ شهرری علاوه برکشف الکل نخستین کسی بود که در مورد بیماری‌های چشمی، صحبت و در علم شیمیایی و داروسازی خدمات ارزنده‌ای را به بشریت عرضه کرد. البته این کتاب حاصل دستنوشته‌های یکی از شاگردان پیگیر و علاقه‌مند به درس محضر استاد است.
همچنین اسناد و اعلامیه‌های طبی مربوط به دوران قاجار مثل مجله «حفظ الصحه»، نگهداری اسناد، نسخه‌ها و تصویر«دکتر احمدیه» نخستین فارغ‌التحصیل مدرسه دارالفنون که میان طب جدید دارالفنون و طب سنتی پیوند ایجاد کرد از دیگر دیدنی‌های این بخش است.
نخستین آناتومی بدن اسب
سفر ما در دل دالان‌های تاریخی موزه و سیر تاریخ ستارگان پزشکی همچنان ادامه دارد. با سرک کشیدن به هر بخش یک داستان یا ماجرای جذاب برای کنکاش پیدا می‌شود. تماشای بخش دامپزشکی و دیدن ابزار درمان و تصاویر قدیمی آناتومی بدن حیوانات که بسیاری از آنها براساس خیال و تصورات دانشمندان هر دوره بودند خالی از لطف نیست. در میان ابزاری مثل نعل اسب، یوغ، زنجیر، چکش و چیزهایی از این دست تصویر آناتومی بدن اسب به چشم می‌آید که مربوط به دوره صفویان است و از همه دیدنی‌های غرفه قدیمی‌تر. احمدی با نشان دادن تابلو آناتومی بدن اسب توضیح می‌دهد: «500 سال پیش خبری از دستگاههای پیشرفته، عکسبرداری و تصویر‌برداری پزشکی نبود. این تصویر به جامانده از آناتومی بدن اسب از نظر شکل ظاهری و جاگذاری در بدن اسب اشتباه است. چون دانشمندان براساس تصور و تخیلشان بدن حیوانات را نقاشی می‌کردند. بعد از مدتی با اختراع نخستین دستگاههای عکاسی، نخستین دستگاههای عکسبرداری از بدن حیوانات (شبیه عکس‌های رادیولوژی) اختراع شد و بسیاری از ابهامات هم از میان رفت.»
پدر علم چشم‌پزشکی
عینک با توجه به تغییر سبک زندگی، استفاده از رایانه، تلفن و هزار دلیل دیگر دنیای ماشینی، این روزها بیشتر از گذشته مورد استفاده قرار می‌گیرد. پروفسور شمس، پدر چشم‌پزشکی ایران اولین عینک را در کشور ساخت. پروفسور و پدرش جزو نخستین پزشکان چشم‌پزشکی ایران بودند. او سال 1952 به فرانسه رفت و نخستین عمل جراحی را روی چشم انجام داد. نگارش چندین جلد کتاب با موضوع نخستین‌ها در رشته‌های مختلف پزشکی از دیگر آثار برجامانده از پروفسور شمس است. غرفه چشم‌پزشکی از جمله بخش‌های موزه تاریخ ملی پزشکی است که حتماً باید آن را دید. در این بخش تصویر نقاشی، میز کار، لباس فارغ‌التحصیلی، مقاله‌ها، نشان‌ها و مدال‌های علمی پروفسور شمس برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده است.
اولین کیف طبابت
از کلبتین تا یونیت صورتی
«دندان لق را باید کشید.» با همین مقدمه راهی غرفه دندانپزشکی می‌شویم؛ جایی که همه ابزار عجیب و غریب کار دندانپزشکی برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده است. کلبتین چیزی شبیه قیچی قندشکن در طرح‌ها و اندازه‌های مختلف براساس شماره دندان در گذشته مسئولیت کشیدن دندان عقل را داشت. در قدیم اغلب سلمانی‌ها دستی هم در کار کشیدن دندان داشتند و تنها تجویزشان برای رهایی از درد نفسگیر دندان کشیدن آن بود. اما جالب است که در برخی متون اشاره شده زکریای رازی برای پر کردن دندان‌های خراب با مواد ویژه کارهایی انجام داده است. در این غرفه 2یونیت قدیمی سبز و صورتی رنگ هم به چشم می‌خورد و این فضای خشن را کمی لطیف می‌کند. به تعریف احمدی این یونیت‌های خوش آب و رنگ جزو نخستین یونیت‌های دندانپزشکی هستند که مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
دواخانه نظامی
موزه دواخانه نظامی جایی است که گویا زمان در آن کاملاً متوقف شده. حال و هوای داروخانه بیشتر شبیه فیلم وسترن است. داروخانه‌ای به سبک نوین که سرتیپ «هادی خان» در خیابان چراغ‌برق برای وزارت جنگ راه‌اندازی می‌کند و تمامی تجهیزات و لوازم دواخانه را از کشور اتریش، خریداری و وارد ایران می‌کند. اداره این داروخانه به دکتر «عبدالحسین نظامی» داروساز و دانش‌آموخته فرانسه سپرده می‌شود. از آن زمان به بعد به داروخانه نظامی مشهور شد. پسرش، دکتر «امیر هوشنگ نظامی» بعد از پدر این مسیر را ادامه می‌دهد و به سمت استادی دانشکده‌های پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران منصوب می‌شود.
خانواده مرحوم دکتر نظامی برای زنده ماندن این میراث ارزشمند، ابتدا در سال 1372 شمسی داروخانه و وسایل آن را که در خیابان چراغ گاز (خیابان امیرکبیر) بود به دانشکده داروسازی تهران منتقل می‌کنند. اما با تأسیس موزه همه اسناد موجود از عکس، نامه، تجهیزات ساخت، دارو (قرص، شربت و شیاف) و کلیشه بروشورهای داروهای آن روزگار را به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی اهدا می‌کنند.
فاطمه احمدی، کارشناس موزه
اشیای ارزشمند
به جز بخش‌های نام برده در داخل موزه، یکسری اشیای ارزشمند مثل ریتون‌های سفالی، ظروف مفرغ، شیشه مخصوص ساخت دارو و طبابت، مدال‌ها و نشان‌های افتخار مرحوم دکتر قریب، پروفسور سمیعی و سایر استادان وادی پزشکی در این موزه برای بازدید عموم در معرض نمایش گذاشته شده است که علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند از آنها بازدید کنند.
در همینه زمینه :
گفت و گو
در شهر
کوتاه‌تر از گزارش
