از گود خشتمال‌ تا رقص قلع‌گرها

سعید اداک/خبرنگار

صدای در هم چکش مسگرها زیر گنبدها و دالان‌های بازار گنجعلی‌خان کرمان با همهمه‌های عابران و چانه‌زدن‌ کاسبان به هم می‌پیچید و از لابه‌لای آنها ملودی شیرینی به گوش می‌رسد. داخل پستوی مسگری، «قلع‌گر» تا کمر داخل یک دیگ بزرگ مسی رفته و آواز می‌خواند و داخل دیگ به شکلی موزون می‌چرخد.
عرق روی پیشانی‌ چروکیده و سبزه‌اش نشسته و نفسش به شماره افتاده، اما باز هم ادامه می‌دهد؛ کسی چه می‌داند شاید تمام 40 سال گذشته‌اش را به همین شکل سپری کرده. کار سختی که البته با اجرای آواز، زمختی‌اش گرفته شده و ذهنش را از کشمکش‌های درونی رها کرده است. این آوازها از سختی‌های کار می‌کاهد و اصطلاحا به آن «کارآوا» می‌گویند. 

خواندن «کارآوا» یا همان آوازهای کار تنها مخصوص همین «قلع‌گر» زحمت‌کش نیست و در قدیم تقریبا در همه مشاغل از این تکنیک‌ها برای تسهیل سختی‌ کار استفاده می‌کردند. 
حالا مسعود نکویی، آهنگساز و پژوهشگر موسیقی کرمان، چند سالی است که پژوهش‌هایی را برای گردآوری این کارآواهای در حال انقراض آغاز کرده و قرار است مجموعه‌ای شامل 10 آلبوم را در این زمینه منتشر کند. 

 کارآواهای 6 هزار ساله

نکویی در قدم اول توانسته است آلبوم «کارآوا 1» را که به آوازهای مشاغل کرمان اختصاص دارد، منتشر کند. او در این باره به همشهری می‌گوید: گذشتگان ما در حین کار، آواهایی زمزمه می‌کردند و «کاررفتارهایی» انجام می‌دادند که این ترکیب «ریتمیک ملودیک» با مضامین و اشعار عرفانی، اجتماعی، طنز و بازی همراه بود. در این شیوه آنها به جای خستگی به ادامه کار ترغیب می‌شدند. با مشاهده این فرهنگ ناب و در حال انقراض سعی کردم نقش‌های متنوع کار و آوازهای آن را به شیوه منحصر به فرد «کرال آکاپلا» درآورم تا علاوه بر حفظ فرهنگ ذکر شده، کلمات اصیل مشاغل هم حفظ شود.

آلبوم «کارآوا 1» شامل 15 قطعه می‌شود و در آن از 13 کارآوای قدیمی استفاده شده است که نسل امروز با اغلب آنها غریبه هستند. مسعود نکویی درباره پیشینه فعالیت و ریشه‌های اجتماعی این کارآواها اظهار می‌کند: بعضی از این مشاغل بیش از 2 هزار سال قدمت دارند و ذکر نام ابزار و نوع انجام کار به شیوه آوازی چندصدایی و تداعی صداهای ابزارها به صورت آوازی برای کودکان، نوجوانان و جوانانی که هرگز از نزدیک آخرین نسل‌ این مشاغل را ندیده‌اند، سرمنشا بازگشت به هویت صنعتی و اجتماعی خواهد بود. بعضی مشاغل در همه ایران جاری و برخی بر اساس اقلیم، فرهنگ و اقوام ساکن در منطقه‌ای خاص رواج داشته که هر یک دارای ویژگی‌های منحصر به فرد خود هستند و در تولید این آثار به آنها توجه شده است.

این آهنگساز درباره کارآواهای کرمان هم می‌گوید: کارآواهای کرمان با قدمتی بیش از ٢٥٠٠ ساله در زمینه ریسندگی، بافندگی و بیش از 6 هزار سال در زمینه ذوب فلزات در جایگاه خاصی قرار دارند. زبان و گویش منطقه فرهنگی کرمان هم پیشینه‌ای 7 هزار ساله دارد و برخی کلمات مورد استفاده در آواهای کار، تلاش و زندگی کرمان که هنوز هم کاربرد دارند به این دوران‌ برمی‌گردند.

احیای آوازهای گنجعلی‌خان 

بخش عمده مشاغل و کارآواهای کرمانی رد پایی در بازار گنجعلی‌خان این شهر داشته‌اند که مسعود نکویی ضمن اشاره به آنها می‌افزاید: بازار بزرگ گنجعلی‌خان کرمان به عنوان بزرگ‌ترین بازار مسقف تاریخی ایران با داشتن چند کاروانسرا بیانگر حجم عظیم مبادله‌های تجاری و صنایع بوده که برخی از این مشاغل در آلبوم «کارآوا ١» به صورت کارآوا ضبط و منتشر شده است. از این قطعه‌ها می‌توان به «کلامالی»، «قلنگری»، «خشتمالی»، «کفشگری» و «چرخو» اشاره کرد که هر یک پیشینه چند هزار ساله دارند. در کرمان بیش از ٤٠٠ شغل قدیمی و باستانی شناسایی شده است که طی این پژوهش طولانی کارآواهای آنها در حال ضبط و انتشار هستند.

او همچنین اظهار می‌کند: این مشاغل در کنار تفکیک شغل‌های زنانه و مردانه و صنعتی و کشاورزی به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند و در مجموع بیش از 2 هزار شغل قابل احیا و بازسازی به صورت کارآوا و کاررفتار هستند. تیم پژوهشی موسسه فرهنگی - هنری نسل مهر شامل گروه آوازی مهر وطن، نوجوانان مهر و گروه کر موتیف با تلاش شبانه‌روزی و با دقت بر اصالت و صحت روایت و مشاهده‌ها آنها را جمع‌آوری می‌کنند. 
بنده هم‌ آنها را دسته‌بندی و در ادامه به ترتیب اولویت آهنگسازی و تنظیم می‌کنم. سپس در استودیوی شخصی با صدای اعضای گروه مهر وطن ضبط، میکس و مسترینگ و پیش از انتشار، آنها را با همکاری گروه‌ها تمرین و اجرا می‌کنم تا مشکلات احتمالی رفع شود.

 آواز کشکشوها در کاریز و قنات‌ها

اما هر یک از کارآواهای اجرا شده در آلبوم اخیر مسعود نکویی روایت جالب توجهی دارد که او درباره آنها می‌گوید: قطعه «کشکشو» از آلبوم «کارآوا 1» داستان جالبی دارد. در گذشته طول‌ کاریزها و قنات‌های قدیمی در برخی از مواقع به 150 کیلومتر هم می‌رسید. در طول مسیر تا خانه‌های مردم امکان داشت مسیر آب به هر دلیلی بند بیاید. برای باز کردن مسیر آب در این کاریزها و قنات‌ها، فردی که به او کشکشو می‌گفتند وسیله‌ای مانند گونی را پشت خودش می‌بست و در زیرزمین و در قنات‌های تنگ و تاریک حرکت می‌کرد تا چیزهایی را که موجب بند آمدن مسیر آب شده‌ با خودش بکشد و ببرد. با توجه به خطرهای غیرقابل پیش‌بینی در این مسیر، می‌توان گفت کار کشکشو شغل بی‌نهایت سختی بوده است. 

او در ادامه می‌افزاید: قطعه «کوش» به کفشگری مربوط می‌شود که در کارآوای آن از نام‌ ابزارها و انواع کفش‌هایی که در این شغل مورد استفاده قرار می‌گرفته، استفاده ‌شده است. قطعه «رخشوری» هم به کارآواهایی اختصاص دارد که معمولا زنان در پای‌آب‌ها در هنگام شستن رخت و لباس و ظروف به صورت دسته‌جمعی می‌خواندند. یکی دیگر از این قطعه‌ها «قلنگر» به کار قلع‌گری اختصاص دارد. در واقع بعد از این‌که مسگری انجام می‌شد داخل قابلمه‌ها را قلع می‌مالیدند تا زنگار مس به غذا سرایت نکند. قلنگر معمولا کسی بود که دیگ مسی را کنار دیوار قرار می‌داد و قلع را داغ می‌کرد و به ته دیگ می‌مالید و بعد یک تکه چرم میش را روی آن می‌انداخته و با جفت پاهایش داخل دیگ می‌رفت و شروع به قلع‌اندود کردن آن می‌کرد. حرکت پاهای قلنگر بی‌شباهت به رقص نبود و در حین کار هم آوازی را می‌خواند. 

نکویی درباره سایر قطعه‌های این آلبوم هم اظهار می‌کند: قطعه «قپه سبز» به آوازهای کاشیگری اختصاص دارد. همان‌طور که می‌دانید قدیمی‌ترین دانشگاه ایران در کرمان و در رشته ریاضی فعالیت می‌کرده که 800 سال قبل و ساختمان اولیه آن حدود 2 هزار سال قبل ساخته شده و در واقع از اولین کاشی‌های معرق ایرانی در این بنا استفاده شده است. از همان دوران آوازهای «قپه سبز» در بین کاشیگران رایج بوده است. قطعه «گلیم شیریکی‌پیچ» هم درباره گلیم‌بافی و آوای آن مختص کارآواهای سیرجان در این زمینه است. قطعه «گود خشتمالا» را هم در اعتراض به این‌که گود خشت‌مال‌های کرمان را تخریب و به یک سرمایه‌دار عمانی واگذار کردند تا پاساژ‌ بسازد و آنها را رها کند، ساخته‌ایم. 


   2 قطعه مفهومی در «کارآوا 1»

در آلبوم «کارآوا 1» از 2 قطعه ساخته مسعود نکویی، آهنگساز و پژوهشگر موسیقی کرمان، استفاده شده است. یکی قطعه «کودکان کار» است که به صورت وکاپلا اجرا شده و در اعتراض به وضع بسیاری از کودکانی است که به جای تحصیل و تربیت در شرایط نامساعد مشغول کارند. دیگری هم قطعه «جهان سبز» نام دارد که به موضوع شیوه‌های نامناسب زندگی‌ و مشاغل ما و آسیب‌هایی که به طبیعت می‌رسانیم، مربوط می‌شود. از دیگر قطعه‌های این آلبوم می‌توان به «چرخو (درباره ریسندگی و شالبافی)»، «کارگاه کوزه‌گری»، «حموم (درباره آوازهای حمام ایرانی)» و «یلدا» اشاره کرد. 

نکویی درباره واکنش‌های مخاطبان کارآواهایش می‌گوید: توریست‌های داخلی و خارجی استقبال قابل توجهی از کارآواها و آهنگ‌ها دارند و به بدیع و غیرمنتظره بودن این اجراها و آثار اذعان می‌کنند.